Over vertalingen van Nijhoffs werk

Dichterlijke vrijheid

Het werk van Nijhoff is in veel talen vertaald. Zo zijn er onder meer vertalingen bekend in het Duits, Engels, Frans, Grieks, Hongaars, Italiaans, Russisch, Spaans en Zweeds (Nijhoff, 1993b, p. 505-513). De vroegst overgeleverde vertalingen komen uit 1925. De Hongaar Szalay Karoly maakte een bloemlezing van verschillende Nederlandse dichters, van wie hij gedichten in het Hongaars had vertaald. Van Nijhoff nam hij de gedichten ‘De eenzame’ (‘Egyedül’) en ‘Herinnering’ (‘Emlékezés’) op. Nijhoff besprak in maart 1926 Karoly’s bundel in de NRC. Hij ging daarbij in op de vertaling van het gedicht ‘Herinnering’, waarbij hij opmerkte hoe moeilijk het vertalen soms kan zijn:

‘Er staan in den bundel twee gedichten van mijzelf. Toen wij nu – mijn Hongaarsche medewerkster en ik – tot een vergelijking met het origineel overgingen, deed zich daarbij een incident voor, dat eenigszins laat zien hoe moeilijk een vreemde taal zijn kan. Ik dacht even terug aan de tijden, toen ik op het gymnasium Tacitus vertaalde en soms, als ik een woord verkeerd begreep, de gehele constructie van den zin zoodanig veranderde, dat zij mèt het foute woord daarin, toch sloot. Iets dergelijks overkwam Szalay, toen hij het woord “moe” niet als vermoeid, maar als moeder opvatte. Twee regels verder begreep hij het woord “nacht-goed” niet, en inplaats van aan een hansop of pyama te denken, dacht hij waarschijnlijk aan “het goede van de nacht”, les biens de la nuit, dat wat de nacht voor goeds heeft.

De tekst luidde:

Moe gespeeld en moe gesprongen,

Zat ik op uw schoot en dacht,

In mijn nacht-goed kleine jongen

Aan ’t geheim der nacht.

De Hongaarsche vertaling, weder letterlijk in het Hollandsch teruggebracht, luidt:

Moeder speelde, moeder sprong,

Aan haar borst bleef ik peinzen

Over het geheimzinnige –

Totdat de nacht kwam

Verlangde ik naar kleine jongens –

(Met het laatste zijn waarschijnlijk de speelkameraden bedoeld, waaraan het kind terugdenkt.)

Dit is een kleine en zeer begrijpelijke vergissing, en mijn moeder en ik zien er niet tegen op, ons ooit in Budapest te vertoonen! Ik heb zelfs lust er heen te gaan en den heer Szalay persoonlijk te bedanken voor zijn verdienste tegenover de Nederlandsche literatuur.’

(NRC, 6 maart 1626, letterkundig katern)

Dat Nijhoff de nogal opvallende afwijking in de Hongaarse vertaling als een ‘kleine en zeer begrijpelijke vergissing’ bestempelde, wekt geen verbazing als men zich bedenkt dat Nijhoff zelf ook vertaalde. Hij was dus, zoals hij ook zelf aangeeft, bekend met de moeilijkheden die het vertalen soms kon bieden. Ook Kurt Zimmermann vertaalde een gedicht van Nijhoff. ‘De kinderkruistocht’ werd in het Duits als ‘Der Kinderkreuzzug’ gepubliceerd in het tijdschrift De witte mier. Anders dan Szalay Karoly maakt Zimmermann geen vertaalfouten, waardoor de tekst wat betreft betekenis niet erg van het origineel afwijkt. De variaties die Zimmermann aanbracht kennen soms kleine betekenisverschillen, maar staan in dienst van rijm en metrum.

De grootste der sterren schoof met hen mee

En wees den stuurman den weg over zee.

Soms schreide er één in zijn droom en riep

Over het water totdat hij weer sliep.

Met een dunne hand voor haar gezicht

Dempte de maan de helft van haar licht.

Zij voeren voorbij den horizon

Waar de dag in een hoek van den hemel begon.

In de Duitse vertaling van dit fragment bracht Zimmermann enkele kleine betekenisverschillen aan:

Der gröszte der Sterne zog vor ihnen her

Und wiesz dem Schiffer den Weg übers Meer.

Oft weinte eines im Traume, und rief

Über das Wasser, bis es wieder schlief.

Mit dünner Hand vor seinem Gesicht

Verhüllte der Mond zur Hälfte sein Licht.

Sie fuhren vorbei an der Himmelswand,

Wo fern aus den Wolken der Tag erstand.

(Zimmermann, 1925, p. 450)

De variaties die in de vertaling voorkomen zijn, zoals uit het voorbeeld blijkt, duidelijk aangebracht om het metrum en rijmschema uit het origineel te behouden. Het enige opvallende verschil doet zich voor in de laatste zin uit het fragment: waar in het origineel de dag ‘in een hoek van den hemel’ begint, ontstaat deze in de Duitse vertaling ‘fern aus den Wolken’. Ondanks een verschil in betekenis blijft de strekking van de zin echter nagenoeg hetzelfde.

Nijhoff had duidelijk de wens dat zijn werk in andere talen vertaald zou worden. De anglist Daan van der Vat ontmoette Nijhoff in 1939. Tijdens een diner in een restaurant in Nijmegen gaf Nijhof volgens Van der Vat te kennen dat hij het ‘diep betreurde dat de geringe uitgestrektheid van het Nederlandse taalgebied zijn lezerskring zo beperkte’ (Vat, 1954, p. 110). Omdat Nijhoff tijdens het diner steeds op het onderwerp bleef terugkomen, beloofde Van der Vat ‘Awater’ te vertalen. Nijhoff reageerde zeer enthousiast op de eerste resultaten die de vertaler opstuurde en deed in een brief zelfs enkele suggesties om de tekst nog te verbeteren.

De correspondentie over de vertaling van ‘Awater’ hield nog lange tijd aan. Van der Vat bleef schaven aan de tekst, terwijl Nijhoff niet leek te kunnen instemmen met het voorstel om de naam Awater te veranderen in Bywater. Na de Tweede Wereldoorlog woonde Van der Vat in Londen, waardoor pogingen van beide kanten om elkaar te ontmoeten keer op keer mislukten. Wel duurde de briefwisseling nog altijd voort. In 1949 was Van der Vat eindelijk tevreden genoeg over de vertaling om het resultaat af te staan aan Miron Grondea, de redacteur van het internationaal literair en cultureel tijdschrift Adam: international review. Nijhoff reageerde zeer enthousiast toen hij vernam dat de vertaling gepubliceerd zou worden en stuurde Van der Vat een bedankbrief.

Opvallend aan Van der Vats vertaling is de vrijheid die hij neemt om de zinnen naar eigen tevredenheid vorm te geven. Naar eigen zeggen heeft hij tot enige jaren na de oorlog aan het gedicht geschaafd. Vergeleken met het origineel zijn aanzienlijke verschillen aangebracht. De eerste strofe is bijvoorbeeld langer dan die van Nijhoff zelf en er worden tekstelementen geïntroduceerd die in het origineel niet voorkomen:

Primordial Ghost, Spirit of Genesis,

Haunting the memory of earth’s infancy

Abide with me and bend Thy gracious eyes

Upon this work, which out of chaos rising

Appears as void and formless as the earth.

It does not, like a former age of song,

Glorify ruins, sing of sun or skies.

For singing is but festering utterance,

And naught that ever was has yet decayed.

Foundation stones have hardly found their beds,

All words renew the silence they disturbed,

And naught that happens ever was before.

Praised be the Lord! For Noah wields his axe,

Though not intent upon another ark,

And Jonah preaches, far from Nineveh.

(Vat, 1954, p. 117)

De verschillen worden duidelijk bij vergelijking met het origineel:

Wees hier aanwezig, allereerste geest,

die over wateren van aanvang zweeft.

Uw goede oog moet zich dit werk toe keren,

het is gelijk de wereld woest en leeg.

Het wil niet, als geheel een vorige eeuw,

puinhopen zien en zingen van mooi weer,

want zingen is slechts hartstocht van een zweer

en nimmer is, wat ook, ooit puin geweest.

Een eerste steen ligt nauwelijks terneer.

Elk woord vernieuwt de stilte die het breekt.

Al wat geschiedt geschiedt nog voor het eerst.

Geprezen! Noach bouwt, maar geen ark meer,

En Jonas preekt, maar niet te Ninive.

(Nijhoff, 1994, p. 235)

Dat Nijhoff ondanks Van der Vats variaties zeer tevreden was over het resultaat, was ook in dit geval mogelijk ingegeven door zijn eigen ervaringen als vertaler. Nijhoffs vertalingen werden alom gewaardeerd en door sommigen soms zelfs boven het origineel gesteld. Ook hij zal de nodige vrijheid hebben genomen om een vertaling zo goed mogelijk tot zijn recht te laten komen. Na Nijhoffs dood werd de prijs voor vertalers naar hem vernoemd, wat een definitieve bevestiging inhield van zijn status als vertaler. In 1956 ontving James Holmes deze prijs voor onder meer een vertaling van het gedicht ‘Het lied der dwaze bijen’. Er zijn nog veel meer vertalingen van Nijhoffs gedichten gevolgd. Zo zijn zowel ‘Het lied der dwaze bijen’ als ‘Het uur u’ meerdere keren in het Engels vertaald. Ook verscheen een Duitse vertaling van beide gedichten in de bloemlezing Die Stunde X van Ard Posthuma.