H.N. Werkman, korte biografie

Hendrik Nicolaas Werkman was aanvankelijk in dienst van boekhandel-drukkerij Borgesius in Sappemeer (1900-1903). Er volgde een korte periode in de journalistiek (1903-1907), waarna hij begon aan een carrière als drukker bij Knoop (Wildervank), maar in 1908 vestigde hij een eigen drukkerij in Groningen (Peperstraat 5). Werkman bleef verder in Groningen wonen. Hij was geboren (29 april 1882) in Leens, woonde tijdens zijn jeugd kort in Assen, maar de HBS-opleiding en zijn verdere werkzame leven bracht hij door in de stad Groningen.

Advertentie voor de opening van drukkerij H.N. Werkman in Nieuwsblad van het Noorden, 1 januari 1908
Download

Collectie KB

Advertentie voor de opening van drukkerij H.N. Werkman in Nieuwsblad van het Noorden, 1 januari 1908

Werkman trouwde in 1908 met Jans Cremer (1885-1917) en kreeg met haar een zoon en twee dochters. Na haar dood hertrouwde hij in 1918 met Nell Supheert (1888-1979) en volgde er nog een zoon; een scheiding werd uitgesproken in 1930. In 1936 trouwde hij voor de derde keer, nu met Greet van Leeuwen (1898-1990).

De eerste periode van de drukkerij verliep voorspoedig en rond 1920 had het bedrijf ongeveer 27 personeelsleden. In deze tijd werden er uitgaven zoals The Camp Magazine gedrukt (in dit geval voor Engelse militairen die tijdens de Eerste Wereldoorlog in Groningen waren geïnterneerd).

De kunstenaar Werkman

Het oudste (bekende) schilderij van Werkman dateert uit 1917. In 1919 werd hij lid van de Groningerkunstkring De Ploeg. Hij verzorgde daarna veel drukwerk voor de kunstkring, vervulde bestuursfuncties en exposeerde met De Ploegregelmatig zijn werk, onder andere enkele bladen uit de reeks Hot Printing.

In 1921 maakte Werkman via mede-Ploeglid Jan Wiegers kennis met het werk van de Duitse expressionist Ernst Ludwig Kirchner (1880-1938). Beeldbepalend voor De Ploeg werd ook het tijdschrift Blad voor Kunst dat Werkman in 1921-1922 uitgaf. Het omslag voor het laatste nummer toonde de invloed van de modernisten, onder wie Theo van Doesburg. Intussen kwam de drukkerij in financiële moeilijkheden en verhuisde het bedrijf naar de tweede en derde verdieping van een pakhuis aan de Lage der A 13.

Daar begon een nieuwe kunstzinnige periode voor Werkman, met het internationaal verspreide tijdschrift The Next Call (1923-1926). Ook maakte hij druksels (zoals hij ze noemde) op een handpers (uiteindelijk zou hij nog maar één man in dienst hebben). Zijn werk werd intussen niet alleen in Groningen geëxposeerd, maar bijvoorbeeld ook in Parijs (1930).

Experimenten met druksels

Vanaf het begin experimenteerde Werkman met zijn druksels. Vanaf 1929 gebruikte hij de zijkant van de inktroller om ermee te tekenen. Ook bracht hij met de inktroller de kleur direct op het papier aan (eerst deed hij dat alleen via de drukpers). Vanaf circa 1935 werkte hij ook met sjablonen, die hij uit papier sneed. Zo ontstonden de prenten van Hot Printing. Het werk werd allengs gecompliceerder.

Eind 1938 maakte Werkman kennis met Willem Sandberg, conservator (later directeur) van het Stedelijk Museum in Amsterdam; hij zou het werk promoten en verkopen. Kunstzaal Helen Spoor (Amsterdam) toonde in oktober 1939 voornamelijk druksels van Werkman.

De Blauwe Schuit

Tijdens de Tweede Wereldoorlog kwam Werkman in contact met August Henkels, Adri Buning en Ate Zuithoff en onder de naam De Blauwe Schuit produceerde het viertal veertig uitgaven, waarvan Werkman het drukwerk en de illustraties verzorgde. Hoogtepunt van de reeks was de tweedelige uitgave Chassidische Legenden (1941-1943). Ook maakte hij een groot aantal nieuwe druksels, waaronder de reeks 'Amsterdam-Castricum'. Zijn werk bracht hem in contact met andere kunstenaars, zoals Paul Guermonprez en Mart Stam.

Op 13 maart 1945 werd Werkman gearresteerd door de Sicherheitsdienst, mogelijk omdat hij ervan werd verdacht illegaal drukwerk te maken. Een deel van zijn werk werd in beslag genomen en opgeslagen in het hoofdkwartier van de SD (het Scholtenshuis). Op 10 april, samen met negen andere gevangenen, werd Werkman in Bakkeveen gefusilleerd. Bij de bevrijding van Groningen (15 april) ging het Scholtenshuis verloren. In oktober 1945 organiseerde Sandberg de eerste Werkman-tentoonstelling in het Stedelijk Museum Amsterdam.

[Naar prenten en brieven wordt in deze pagina's verwezen naar Brieven rond De Blauwe Schuit 1940-1945 en H.N. Werkman: het complete oeuvre]

Verder lezen over H.N. Werkman

1963

Hot printing. Catalogue of the 'druksel' prints and interim catalogues of general printed matter lithographs, etchings, woodcuts, typewriter compositions and paintings by Hendrik Nicolaas Werkman. Edited by Jan Martinet. Amsterdam: Stichting H.N. Werkman, 1963.

Hans van Straten, Hendrik Nicolaas Werkman: de drukker van het paradijs.Amsterdam: Meulenhoff, 1963.

1965

H.W. van Os, H.N. Werkman. Groningen, Uitgeverij J. Niemeijer, [1965].

1987

Fie Werkman, Herinneringen aan mijn vader Hendrik Nicolaas Werkman. Groningen, Wolters-Noordhoff/Forsten, 1987.

1993

Ate Zuithoff, Hot Printing. Beschouwingen over de reeks drukken die H.N. Werkman rond 1936 maakte onder de gemeenschappelijke noemer Hot Printing. Utrecht, Swertz, 1993.

2006

Diewertje Dekkers, '"Merkwaardige voortbrengselen van drukkunst": Werkman en zijn techniek', in: Ploeg jaarboek 2005. Groningen: Stichting De Ploeg, Groninger Museum, 2006, p. 83-93.

2008

Diewertje Dekkers, Jikke van der Spek, Anneke de Vries, H.N. Werkman, Het complete oeuvre. Rotterdam: NAi Uitgevers: Stichting H.N. Werkman, 2008.

Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit 1940-1945. Bezorgd en van annotaties voorzien door Frans R.E. Blom, Willem van Koppen en Mieke van der Wal. Nijmegen: Sun: Stichting H.N. Werkman, 2008.

2009

Anneke de Vries, 'De mythe van de zolder: de postume waardering voor Hendrik Werkman', in:Ploeg jaarboek 2008. Groningen: Stichting De Ploeg, Groninger Museum, 2009, p. 10-21.

2010

Peter Jordens, 'Die a-meise, Dada en het abracadabra', in:Ploeg jaarboek 2009. Groningen: Stichting De Ploeg, Groninger Museum, 2010, p. 30-48.

[Online:] Groninger Museum: Werkman Archief, op:http://www.werkmanarchief.nl/index.php?id=1.