De gedichten van J. Bernlef, 1990-2012
Niemand wint
Niemand wint (1992) is opgedragen aan Bernlefs vrouw Eva. Er staan relatief veel prozagedichten in deze bundel. In het gedicht 'Bal tegen bal' zijn de taal en het schrijven onderwerp. Hoe simpel kan het zijn, vraagt Bernlef zich af. Waarom al die moeite doen om alles anders te noemen en te zoeken naar woorden die op elkaar rijmen, waarom er omheen draaien? De kern is het belangrijkst.
Misschien is de grootste verleiding
bal te zeggen tegen bal, tak te laten
rijmen op tak, merel op merel
Om kaalgesleten als een oud tapijt
kleuren te laten schieten, de laatste draad
kwijt te raken - de op een na laatste.
(p. 13)
In het prozagedicht 'Stekels' mogen de dromen toch hun kop op steken.
Die nacht droomde ik jou: naakt en voor het eerst in een verder
vergeten kamer. Iets dat volmaakter was had ik nooit in het echt
gezien.
Ik werd wakker van het geluk dat dat alles er nog is:
(p. 30)
In 'Yves Tangui' wordt een eindeloze vlakte weergegeven in de laatste strofe, die overloopt van de enjambementen. Er komt een steen in voor die in de mond gehouden moet worden - een herinnering aan kinderen die vroeger duidelijk moesten leren praten. Goed leren schrijven deed je door te luisteren naar de golfslag die te vangen is in slechts twee klinkers, namelijk de e en de i, samen dus de ei van eiland. Het laatste enjambement maakt dat er daarna een 'vent' in de top van een boom zit te wenken:
Wat voor je ligt is een witte verlaten vlakte met in de verte, als
een herinnering, het geluid van de golfslag dat je hand in bewe-
ging zet, het woord schrijft dat in twee letters heel je heimwee en
huiver bevat. Een kleine steen rondrollend in je mond. Een ei-
land met in de top van de enige boom jij, turend in de verte, fer-
vent wenkend naar iets.
(p. 46)
Vreemde wil
Ook de bundel Vreemde wil uit 1994 is opgedragen aan zijn vrouw Eva. Deze bundel is opgedeeld in vier afdelingen. De opening is verwonderend:
Wat is er in mijn hand gevaren
dat mij voor mijzelf onleesbaar maakt,
verwrongen staart het schrift mij aan.
(p. 11)
In deze bundel ook weer een en ander aan natuur en dieren in grappige woordspelingen:
Zoals de mier getroffen
door een druppel barnsteen
(p. 22)
en:
In takken groeperen zich groene zinnen
popelend om alle kanten uit te lopen
(p. 23)
De natuur moet niet te dichtbij komen:
Een koningin bezocht ons
Sindsdien woonden wij onder een zoemende stad
hield vliesdun geritsel ons uit de slaap
(p. 24)
Wellicht was Bernlef in gedachten bij de roman Boy toen hij het gedicht 'Blindenkaart' schreef, waarin bomen ritselen en zintuigen op scherp staan:
Wind ritselt een boom zijn blikveld binnen
neemt hem in alle stilte ook weer mee
wat rest is heimwee naar ruimte en een oor
gespitst op ieder nieuw geluid -
muziek drukt niets uit zolang de blik ons leidt
Wat wind laat liggen wordt daarom onbestaanbaar
op de blinde kaart waar regen de wegen tekent
de wandelaar voorbijgaat met zijn pad
(p. 30)
Het gaat om waarnemingen van alles, inclusief dat wat niet waarneembaar is:
Iedereen slaapt nog, maar onder water zijn de uitzendingen van
de vissen al begonnen. Hun voor ons onhoorbare boodschappen
bereiken in steeds wijdere kringen de lelies, die hun spitse witte
oren openvouwen.
(p. 32)
In 'Over het geloof in nauwkeurigheid' komt de essentie van Bernlefs werk naar voren. Het nauwkeurig observeren en het gericht zijn op de leegte, het niemandsland. Ook de foto's als middel tegen het vergeten komen regelmatig terug in zijn werk.
Wat mij ontroert als ik de foto's bekijk
de logboeken lees, is die hoopvolle blik
in niemandsland, hoe je met de dood voor ogen
bleef kijken naar planteresten en gruis
(p. 38)
Het titelgedicht 'Vreemde wil' is een gesprek met Paul Valéry en heeft als motto 'On ne résume pas une mélodie'. Dit begint met de volgende strofe:
'Een vreemde ondergrondse wil,' sprak Paul terwijl
wij de dodenstad binnenreden. De stoplichten deden het
verder was het er verlaten als Wallstreet op zondag
(p. 47)
In een dialoog met de dichter zegt Paul:
waarom anders die hysterische interesse in verliefdheid
het overschrijden van grenzen, breken van taboes?
Boven onze hoofden spraken twijgen met de wind.
'Waar of niet', zei Paul, ' je kunt toch niet eeuwig
in de schaduw van je eigen denken blijven?'
(p. 48)
Je bent de vorm niet van je leven, hoogstens
een aarzeling ervan. 'En juist daar, tussen klank
en zin hinnikt een paard en springt.
'Heus je leven heeft geen zin. Had het
dat wel dan was het afgelopen.' Het paard
is nu al vele malen groter dan zijn stal.
(p. 50)
Hierin zijn ideeën te herkennen van Rimbaud en Valéry die regelmatig over de zinloosheid van het bestaan spraken met gelijkgezinden als Toulouse Lautrec en Debussy. Daarna spreken Paul en de dichter over de betekenis van een naam voor een mens. Die betekenis van namen komt ook in ander werk van Bernlef voor en ook bij andere dichters. De dichteres Neeltje Maria Min, bijvoorbeeld, noemde haar eerste dichtbundel Voor wie ik liefheb wil ik heten. Meestal staat de naam in gedichten voor degene die je bent. Wie zijn naam verliest, is verloren. Het is mogelijk je naam (je zelf) aan de duivel te verkopen.
'Het is niet vreemder dan je naam,' zei Paul. 'Of even vreemd.
Eenmaal van zijn naam ontdaan staat het
een mens vrij zich van zijn denken te bevrijden
de twijgen zijn het losse denkwerk van de stam.'
(p. 51)
Dan begint een queeste, met het paard dat van stal is gehaald, naar een eigen vorm. Daarvoor verliest de dichter eerst zijn ik en herrijst dan in zijn lichaam in een nieuwe omgeving die hem vreemd is.
Wat vroeger (toen er woorden waren) stilte heette
was nu een tomeloze waterval, een wild gebonk
van een vlezige gevangene in zijn cel
Herinneringen werden voor mijn ogen weggevreten
beelden bereikten mij alleen in componenten (of
was iets bezig, bij gebrek aan zelf, zich op te heffen?)
Toen het donker werd kon ik vrijer reizen
(p. 57)
Bernlef eindigt dit gedicht:
Men kan maar één ding tegelijk beweren
starend in het verglijdend vergezicht
dit lied, dat zijn kern gevormd weet
door een vreemde wil, valt niet te resumeren.
(p. 59)
Aambeeld
Aambeeld uit 1998 bevat zeven afdelingen, met titels als 'Erfgoed', 'Nike' en 'Spel zonder net'. Daartussen lijkt weinig verband te bestaan; een gemeenschappelijk hoofdmotief is: verlies. In het prozagedicht 'Jongensstad' gaat het over het aanstaande verlies van een vader.
Maar niets hielp, niets helpt tegen het voortwoekerende ge-
vaar, onbeheersbaar voor een jongen van twaalf die zijn vader
gaat verliezen.
(p. 10)
En de herinneringen aan de jongenstijd in het gedicht 'Postzegelalbum':
Na de oorlog lagen alle landen door elkaar
de atlas spoorde niet langer met zijn album
dat voor mij het boek der boeken bleef.
(p. 17)
Er wordt geleefd en gewerkt in de stad in 'Aambeeld', de mensheid is mobiel.
Te gek zo perfect de weg aansluit
op het wegennet, geen kink, geen kabel
De gebruiker sluit bij voorbaat iedere vorm van pech uit
(om maar te zwijgen van erger)
(p. 35)
Zonder desolaat landschap kan het bij Bernlef niet; hier komt tussen de bedrijven zijn ware aard weer boven drijven:
Tussen de bedrijven
liggen smalle stroken braak
niet meer verkavelbaar
Toch gebeurt het daar
(p. 51)
Kijkt Bernlef nostalgisch terug naar de leegte, waar hij zo graag over schrijft; is hier de dichter aan het woord die merkt dat hij een andere weg in slaat met zijn werk, terwijl hij weet dat het daar niet gebeurt?
In het slotgedicht 'De schilder 70 (Lucien Freud)' komt Bernlef op bekend terrein: de dementie uit zijn succesvolle roman Hersenschimmen.
Hij heeft zijn leven bijna doorgesneden
zijn lichaam uitgeleend aan het vergeten
als hij op zijn zeventigste een baby tekent
(p. 64)
Het eindigt aldus:
Het paletmes als een dolk geheven boven
een baby die daar voorgoed in verf verzegeld
vredig in het heden slaapt.
(p. 64)
Waarmee de dichter suggereert dat dementie en de naderende dood minder verschrikkelijk zijn, als degene die eraan lijdt zich er niet van bewust is: bewustzijn kan ook bedreiging zijn.
Bagatellen voor een landschap
Ook Bagatellen voor een landschap uit 2001 is weer opgedragen aan Eva. Deze bundel bevat al op het omslag een landschap: lichtblauw boven, groen (gras) in het midden en bruinroze onderaan. De gedichten concentreren zich op de natuur. Zo gaat het over:
Niets dan verstuiving
rozen van zand verbloeid door de wind
Tot akkermelkdistel, buntgras
en zandzegge
hun vederlichte ankers neerlieten in het zand
(p. 11)
en:
Waar eens de dooiergele tasjes van de brem
door de dar een voor een werden geleegd
( p. 17)
of:
Plotseling omringd door libellen
bleef ik stofstijf op het zandpad staan
(p. 31)
De processen in de natuur beschrijft hij op romantische en toch realistische wijze:
Een glinsterend slijmspoortje op een stronk
een losgeraakte en bedauwde spinnendraad
de wind, dit alles traag en lichtjes drogend
(p. 39)
Met aansluitend enige liefdeslyriek die in de laatste strofe aan de Vlaamse dichter Herman de Coninck herinnert:
Meer niet
meer niet nodig ook
Haar glimlach en daar
weer het vervagen van.
(p. 39)
Een rechtvaardiging voor deze romantiek en lofzang op het landschap legt Bernlef in de strofe:
Al deze strelingen
in dit omgewoelde bed
huiveren in helmgras na
Hier werden ze bewaard
omdat wij ze weggaven aan elkaar
(p. 48)
Daarbij rekent hij af met de ongevoeligen voor de natuur:
Wie wordt bewogen wordt afgelegd
wie onaangeraakt bleef staart
in een versteend gelaat
De bomen hebben mij leeggevist
(p. 49)
De natuur is niet gevrijwaard voor de dood, zie:
In het bos is de dood openbaar
vrijwel vrolijk liggen ze daar
(p. 60)
Eigenlijk vindt Bernlef dat een prettige manier van afscheid nemen, volgens:
Zo kan het ook; zo feitelijk
zo zonder spijt, enig misbaar.
(p. 60)
De laatste regel verbergt een dubbele betekenis in 'misbaar', met de dodenmis en de baar waarop de dode ligt. Ook neemt Bernlef weer afstand van het romantische dat hij daarvoor omarmde in deze bundel. Blijkbaar mag het voor hem nu naast elkaar bestaan: het feitelijke en het geromantiseerde.
Kiezel en traan
In tegenstelling tot voorgaande en volgende bundels draagt Bernlef Kiezel en traan (2004) niet op aan zijn vrouw Eva. Wel heeft de bundel als motto een citaat van de Argentijnse dichter Roberto Juarroz (1925-1995), in vertaling:
De aard van de zaak is niet de dood of het leven.
De aard is iets anders
Dat soms aan de oppervlakte komt.
(p. [5])
Dit citaat leidt een bundel in waarin Bernlef als een archeoloog op zoek is naar diezelfde aard van de zaak, de kernen van de werkelijkheid.De vruchten van deze zoektocht zijn vaak gedichten waarbij de dood en het leven een centrale plaats innemen. Bernlef wijst verbeelding en inleving aan als sleutel tot inzicht in de werkelijkheid. Met verbeeldingskracht en aandacht voor het vergane maakt hij een voorstelling van vergankelijkheid zelf.
Bernlef opent Kiezel en traan voor zijn doen polemisch met het gedicht 'De ongelovige'. Hij zet de ongelovige, waarin het niet moeilijk is de schrijver te herkennen, af tegen bekeerlingen die trekken 'naar de berg van de benevelde rede[...]waar de verlossing gloort van al het aardse'. De ongelovige richt zich juist tot de vergankelijke dingen, precies omdat hij vastigheid vindt in een ding dat 'bij iedere aanraking verder verloren gaat'.
Net als zij voelt hij zich verlaten
maar vastberaden blijft hij staan
met beide benen op de kale grond en koestert
tussen sterk vervuilde handen
het kapotte kopje, het verlaten vogelnest
zo op de tast zoekt hij zijn weg
En zo ook zal hij sterven, ver van de berg
zijn handen niet in gebed maar
middenin een handeling afgebroken
tot aan zijn laatste ademtocht trouw
aan wat hij zag, aan wat hij voelde.
(p. 11)
Bernlef benadrukt, in het kader van ongelovigheid,de aardse en alledaagse dingen en wijst op hun verandelijkheid. Ironisch genoeg krijgt juist zijn nauwkeurige aandacht voor en trouw aan deze aardsheid een religieus karakter. Ook Bernlefs manier van beschrijven heeft soms iets verheffends of verlichtends, zoals in 'Van opzij':
Even van opzij aangelicht
zodat blonde haartjes telbaar worden
op de wang van een meisje
dat nergens speciaal naar kijkt
en dan in een supermarkt verdwijnt
Nog even trilt haar gestalte in het straatbeeld na
Kinderen dansen zichzelf naar de dood
elegant precies
spelenderwijs en
gebaar na gebaar.
(p.24)
Met enige regelmaat neemt Bernlef in Kiezel en traan een licht romantiserende toon en spreekt hij vol verwondering of zelfs bewondering over de mens en de natuur. Met veel verbeelding krijgt vaak ook de verhouding tussen heden en verleden hierin een plaats, zoals in 'De uiteindelijke roos (2)':
Niet meer dan een briesje
een windvlaag, bladgeritsel
en dan het trage, onaanzienlijke vallen
Tot alles in de grond ligt
veilig verpakt, opgeborgen
in de gesloten doos van de aarde
Daar begint het verteren
van de smachtende woorden
de uitgestrekte handen enz.
*Als de dood eenmaal voor ogen staat
kan het zien beginnen, het delven
het gekras van een spijker in steen
het losbikken van de uiteindelijke roos *
(p. 38)
Ook in de gedichten die meer romantisch van toon zijn, zien we toch Bernlefs aardse droogheid terug. Zo creëert Bernlef met de toevoeging 'enz.' aan 'het verteren / van de smachtende woorden / de uitgestrekt handen' een lichtelijk ironische spanning. Deze spanning tussen ´[k]iezel en traan/ tot één substantie vermalen' (p. 64) is typisch voor de strijd die Bernlef voert in deze bundel:
Graag zou ik duidelijker willen zijn
strak en omlijnd, maar dit is een plek
waar alles net is gezaaid en ondergronds zwijgt
De bijen en wespen zitten nog ingepakt
de bomen eromheen staan leeg of te koop
en ook jij moet hier nog komen op je blote voeten
Ik houd je niet zoet met beloften
ik geef je alleen wat ik niet heb
wat niemand, ook hier niet, ooit kan bezitten
Waar geen sprake van kan zijn
bestaat als weerkaatsing van een tuin
in een oogwenk gezien en verdwenen
(p. 52)
Bij Bernlef moeten de dingen de ruimte krijgen, in verbeelding. Of het nou objecten uit het verleden betreft, dingen die vandaag gebeuren, of die in de toekomst liggen, ze krijgen Bernlefs aandacht. Niet omdat hij ze vast wil leggen, maar opdat 'alles wat vastzat weer losraakt / en klaterend opgaat in de gulzige grond.' (p.52)
Dwaalwegen
In de begeleidende tekst achterop Bernlefs bundel Dwaalwegen uit 2008 wordt verwezen naar het gedicht 'Een korte beschouwing over kaarten' van Miroslav Holub. Hierin vindt een troep soldaten met een kaart van de Pyreneeën hun weg uit de Alpen. 'Zo komen ook gedichten en de meeste uitvindingen tot stand: langs de dwaalwegen van de geest'.
Dwaalwegen bestaat uit zes afdelingen, Romeins genummerd. Afdeling I betreft kunst, of wat kunst zou kunnen zijn. Deze plaatst Bernlef binnen een spanningsboog van geboorte tot sterven. De bundel opent met een schets van een open (verbeeldings)ruimte - 'het vrije veld' (p. 11) - waar de geboorte van de dichter en de kunst kunnen plaatsvinden. In het hierop volgende gedicht nadert dit ontstaan; daar 'neigt ter kimme de schim / van al wat vergeten / tot de kern is geraakt' (12). En inderdaad, '[h]et landschap delft de dichter op / (niet andersom)' (13) in het derde gedicht. Hierna volgen enkele veelal schilderachtige weergaves van wat kunstwerken zijn of zouden kunnen zijn, zoals in het gedicht 'Ingekeerd landschap':
Stenen liggen wang aan wang
rotsen in stil conclaaf
daartussen slingert de verlaten weg
Nergens voetstappen, prenten
geen wolken en in de hemel
vogels evenmin
Niets en niemand in de verste verte
lucht zonder geuren
het licht treft hier alleen zichzelf.
(p. 14)
De afdeling sluit met vier gedichten rondom de dood, met titels als 'Afgedaan' en 'Houdbaarheidsdatum'.
Ook in de verdere bundel blijven de kunsten een centraal onderwerp, waarvan in de eerste plaats de beeldende kunsten. Zoals vaker schreef Bernlef gedichten bij schilderijen en foto's, waarvan de makers vaak bij naam worden genoemd. Het gedicht 'Voor de bijen' werd geschreven naar aanleiding van een gelijknamig beeldend kunstwerk van Frank Ankersloot:
Zie daar het monument. Het is van hout gebouwd
vier tafels, enigszins scheef gestapeld met
onder het hoogste blad ruimte voor acht korven
Rondom raast verkeer en glijden treinen
de nog doorzichtige bouwskeletten lijken voor de bijen
wellicht op monsterlijk vergrote honingraten
(p. 32)
Ook dans en muziek spelen een rol in Dwaalwegen. Zo krijgt het gedicht-in-vijf-delen 'Choreografie voor een meisje van drie' een heel eigen afdeling. Daarnaast is met name de piano een terugkerende oude bekende inhet werkvan Bernlef:
Hij dacht aan een piano
zwart/wit - wit/zwart
Nergens in de wijde omtrek
viel een piano te bekennen
Zelfs het woord piano bestond niet
Daarom zweeg hij
bang zich te verraden
Door te neuriën op de wc
of 's nachts in zijn slaap
(p. 50)
Het verlangen naar het bespelen van de piano zal de dichter, die het instrument zelf ook bespeelt,eigen zijn.
Een uitzonderlijker onderwerp van Bernlef is 'uitivindingen'. Net als gedichten komen uitvinden tot stand 'langs de dwaalwegen van de geest'. Met een zesde afdeling volledig gewijd aan uitvinders en hun ontdekkingen sluit Bernlef Dwaalwegen. Twee gedichten hieruit, namelijk 'Orville en Norbert Wright, Kitty Hawk - 1903' en 'Thomas Alva Edison - 18.10.1931', waren overigens een jaar voor de publicatie van de bundel al te lezen, hoewel met kleine afwijkingen, in de kleine bibliofiele uitgave Twee albumbladen.
In het gedicht 'Woorden anno 1906' geeft Bernlef aan dat het hem hierbij niet gaat om een simpel terugverlangen naar vergane tijden.
Met de stoomlocomotief verdwenen ook de woorden
voor zijn onderdelen: de bogie-veerstrop
het oplegblokje der leibanen, de coulisse, de morskraan.
Verdwenen uit het landschap en uit het woordenboek
blijft alleen het beeld van roterende beweging
van perfect op elkaar afgestelde onderdelen
minuscuul beschreven door vier besnorde heren
- de redactie van Het Viertalig Technisch Woordenboek -
Met nostalgie heeft dit niets te maken
maar alles met het moment waarop de vier
het laatste woord in hun woordenboek schreven
'zij zaathout' (Seitenkielschwein), het stof van hun vingers
bliezen en het glas hieven op de sluitende beschrijving van de wereld
(p. 77)
Kanttekeningen
Bernlefs poëziebundel Kanttekeningen kwam in 2010 uit en bevat gedichten die stuk voor stuk naar objecten, fenomenen of ervaringen zijn genoemd.Zo bevat de bundel gedichten als'de taal', 'het water', 'het licht en de ruimte', 'de koude' en 'het vergeten'. Deze gedichten lijken voortgekomen te zijn uit Bernlefs verwondering over de onderwerpen. Telkens hebben de gedichten dan ook een filosofische maar toch speelse toon.
Kanttekeningen wordt gekenmerkt door de onderlinge spanning tussen de gedichten,die het gevolg is van de keuze om zowel concrete objecten als persoonlijke ervaringen en zelfs abstracte of imaginaire fenomenen aan dezelfde formule te onderwerpen.Ook zorgt Bernlef dat zijn benadering van de fenomenen telkens verrassingen bevatten. Zo opent hij 'het water' met:
Dat wisten we toch allang
dat water een geheugen heeft?
Het verzamelt alle in hem weerkaatsende wolken
geen dotter of gele lis aan zijn oevers ontgaat hem
de kiel van het plezierjacht, noch de peddelpoten van de eend.
Waar voert het water zijn indrukken heen?
(het is hem onmogelijk terug te stromen)
net als al onze herinneren zoeken zijn beelden
de laagste plek, waaieren daarna uiteen
in steeds kleinere kreken. Daar maakt het de rekening op.
(p. 19)
Bernlef speelt hier met de personificatie van het water en trekt parallellen tussen menselijke beleving en het gedrag van water. Zo krijgt water een nieuwe betekenis, terwijl ook iets verrassends over de ervaring van de mens gezegd wordt. De poëzie doet denken aan die van Tomas Tranströmer, wiens werk Bernlef ook in het Nederlandse vertaald heeft. Deze noemt hij in de essaybundel De tweede ruimte een 'tovenaar'vanwege zijn vermogen de dingen om zich heen te vervormen tot persoonlijkheden zonder de zichtbare werkelijkheid ontrouw te zijn.
Bernlef vergelijkt ongelijksoortige dingen en nodigt zo uit tot ironische interpretatie. De vraag is hoe ironisch Bernlef eigenlijk is. Hoe dan ook poneert hij iets abstracts en onvoorstelbaars als 'de eeuwigheid' met niet minder stelligheid of vanzelfsprekendheid dan meer concrete zaken:
De huidige vloer van ingedikte schapenstront
wacht op de volgende ronde van de wind
die geen rustplaats vindt maar doorknaagt tot ook
de laatste steen met grond gelijkgemaakt zal zijn.
Als er na jaren hier toch nog iemand komt
deze restanten van bebouwing ziet
kan hij niet nalaten te denken: 'eens':
stemmen, geroep, gevloek, hondengeblaf.
'Landschappen zijn geen zielstoestanden
maar sommige zielstoestanden zijn landschappen'.
Zo worden meeuwen zwervende zielen
laverend op de wispelturige wind
komt alles wat dood was weer even tot leven
en gloeit de laatste steen op in het namiddaglicht.
(p. 9)
Het fragment tussen aanhalingstekens is overigens een citaat van Lars Gustafsson, waarmee Bernlef zijn waardering voor deze Zweedse dichter benadrukt. Vanaf 1980 publiceerde hij vertalingen van diens gedichten.
Graag kiest Bernlef ervoor om zijn onderwerpen te presenteren door middel van beelden. Tenzij het gedicht zelf dan weer een beeld als onderwerp heeft, zoals in het geval van 'de schoonheid'. Dan kiest Bernlef juist voor een meer reflexieve en abstracte toon:
De gefotoshopte meisjes op de abri's
ik heb de grootste moeite mij voor te stellen
hoe ze ooit waren voor ze gladgestreken
werden en nietszeggend, ergens
verbergen ze iets, hun geschiedenis
al valt die niet te zien, hoogstens te raden
Het oog krijgt geen vat op het overgepolijste
glijdt langs hun gladde oppervlakken af
deze schoonheid is alleen te koop, niet te ervaren.
Laat schoonheid daarom opnieuw haar gezicht verbranden
laat de weeffoutjes terugkeren
de minieme afwijkingen van het rolmodel.
(p. 51)
Tussen de regels door maakt Bernlef, met de schoonheid die zich het gezicht verbrandt, gauw nog een allusie op de poëzie van mededichter Lucebert. Dergelijke referenties aan andere teksten, laat Bernlef vaker zien.
Ten slotte wil Bernlef zo af en toe van de dingen ook niet meer maken dan ze zijn. Daarvoor pleit hij zelfs:
De wolk
Een eeuwig in de hemel voorbijglijdende rorschachtest
waar eenieder zijn eigen beelden uit kan destilleren
gelukkig weten de wolken zelf niet wat zij hier beneden
allemaal aan transformaties moeten tolereren.
Een wolk is een wolk is een wolk.Probeer het
zo te zien zonder die tarra aan gezichten
beelden, plaatjes uit een bij elkaar gefantaseerd bestaan.
Vanaf heden is een wolk gewoon weer een wolk.
(p. 44)
In 2012 publiceerde Bernlef een keuze uit zijn eigen poëzie: Voorgoed : gedichten 1960-2010. Datzelfde jaar overleed hij.