La femme 100 têtes

Jaar: 1929

Auteur: Max Ernst (1891 - 1976)

Kunstenaar: Max Ernst (1891 - 1976)

Uitgeverij: Éditions du Carrefour

La femme 100 têtes, titelpagina
Download

Collectie KB

La femme 100 têtes, titelpagina

In 1929 publiceerde de surrealistische kunstenaar Max Ernst de eerste in een reeks collage-romans. Het was een soort beeldverhaal, maar geen echte strip, waarvan voor de afbeeldingen brokstukken werden gekozen van houtgravures uit negentiende-eeuwse tijdschriften, encyclopedieën en triviale romans. Sommige collages parodiëren befaamde kunstwerken. De nieuw gemaakte combinaties van wetenschappelijke instrumenten met zwevende figuren en van landschappen met onverwachte interieurs staan garant voor de vreemde droomwereld waarop het surrealisme het patent verwierf.

Deze scènes werden in de inleiding van het boek aangeprezen. Dit zou 'het ideale prentenboek van deze tijd' zijn en de toekomst zou eruit tevoorschijn springen. 'Kinderogen, groot van verwondering, die opengaan als vlindervleugels aan de oever van het meer'. Het wachten was- aldus de inleiding- op 'de eerste honderd feeënvisioenen'. Deze profetisch gestemde woorden zijn van André Breton, de topmanager van het surrealisme.

Breton had Max Ernst in 1921 uitgenodigd voor een tentoonstelling in Parijs in Galerie Au Sans Pareil. Het was zijn eerste zelfstandige tentoonstelling. Daarvóór exposeerde Ernst, die geboren werd in Keulen, in Duitse expressionistische en dadaïstische kringen. Behalve schilder was Ernst ook een actief kunstcriticus. In 1922 verliet hij zijn geboorteland en vertrok naar Parijs. In 1941 vluchtte hij voor de Gestapo en vestigde zich in Amerika, waar hij al vanaf 1932 regelmatig zijn werk toonde. Hij werd Amerikaans staatsburger, maar keerde in 1953 terug naar Parijs. Later verhuisde hij naar het zuiden van Frankrijk en nam hij de Franse nationaliteit aan. Als schilder werd hij over de hele wereld bekend.

Geen hiërarchie

In de collages worden ongelijksoortige elementen bijeengebracht, die samen geen logisch geheel vormen. In feite worden ze door de collage-techniek gedemocratiseerd, want geen ervan vervult een hoofdrol. Zonder verband geen hiërarchie. Het ene element is misschien opvallender, centraler geplaatst dan het andere, maar het onderscheid tussen hoofd- en bijzaken is weggevallen, de lezer mag zelf een rangorde bepalen. De keuze van de elementen is door Ernst gemaakt. Het ging hem er onder andere om de betekenis van de oorspronkelijke gravure te verdonkeremanen. Vandaar ook dat hij al te herkenbare platen, zoals de illustraties van Gustave Doré en William Blake, vermeed.

Het surrealisme bracht wereldwijd een schok teweeg. Ernst pionierde met nieuwe technieken die hij Übermalung, frottage, grattage, décalcomanie en collage noemde. Hij gebruikte katholieke thema's en Freuds droomuitleg voor zijn iconoclastisch en blasfemisch universum. De impact was enorm. Ook, misschien wel vooral in het humoristische genre. De Amerikaanse tekenaar Edward Gorey was schatplichtig aan zijn vondsten, zoals zoveel andere kunstenaars. Ook in Nederland klonk de echo van zijn collagetechniek nog lang na. In 1977 bijvoorbeeld maakte Gerrit Komrij twintig gedichten bij collages van de kunstenaar J.B. Meinen, gepubliceerd als De verschrikking. Rudy Kousbroek publiceerde in 1981 Vincent of het geheim van zijn vaders lichaam bij illustraties die Ernst had kunnen gebruiken voor zijn collages.

La femme 100 têtes was de eerste collage-roman. De titel op zich is al een collage van betekenissen: De vrouw honderd hoofden zowel als De vrouw zonder hoofd- en er zijn meer mogelijkheden dan '100 têtes', 'sans tête', 's'entête' of 'sang tête'. In negen hoofdstukken worden de belevenissen "verteld" van een vrouw, in wie sommigen Maria zien. Zij heet Wirrwarr, Perturbation en Germinal ('mijn zuster', eenzaam bivakkerend tussen fantomen en mieren). Aangezien de pagina's steeds één prent en een kort onderschrift (de legenda) bevatten, volgt de lezer vooral het spoor van de illustraties. Al werken ze met opzet verwarrend, de bijschriften zijn van cruciale betekenis. In het eerste hoofdstuk bijvoorbeeld blijken de achtereenvolgende collages als geheel stelling te nemen tegen het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis. De legenda zijn door Ernst later ook apart gepubliceerd als Le poème de la femme 100 têtes (1959). Twee andere collage-romans werden gepubliceerd in 1930 en 1934. Rêve d’une petite fille qui voulut entrer au Carmel heeft een zekere verhaallijn en in Une semaine de bonté zijn de beelden ontleend aan erotiek, hysterie en mystiek.

Ontmoeting

De eerste twee collage-romans verschenen bij Carrefour, eigendom van de boekhandelaar Pierre Lévy (1894-1945). Deze jonge Parijse uitgeverij gaf vanaf 1929 tot 1931 het surrealistische tijdschrift Bifur uit en bracht tot 1931 in korte tijd een aantal grote namen van de 20ste-eeuwse literatuur bijeen: Max Ernst, Henri Michaux, Franz Kafka, James Joyce, William Carlos Williams en Man Ray bijvoorbeeld. De uitgever en de kunstenaar ontmoetten elkaar in 1926 na een expositie van Ernsts prentenreeks 'L'histoire naturelle'.

Op 20 december 1929 verscheen La femme 100 têtes. Er werden - omdat de productie duur en de verkoop onzeker was- slechts 1000 exemplaren gedrukt. De verkoop verliep overigens voorspoedig en in enkele weken was uitgeverij Carrefour door de voorraad heen. Naast de gewone editie verschenen 88 exemplaren op Hollands Pannekoek papier. In deze exemplaren zijn de prenten duidelijker afgedrukt en in betere conditie gebleven. Het KB exemplaar is nummer 51 van de 88 en bevat als extra bijlage (achterin) een catalogus van de belangrijke tentoonstelling uit 1921 in Galerie Au Sans Pareil, die op uitnodiging van André Breton helemaal aan werk van Ernst was gewijd. Het boek is gebonden door Atelier Alix (Parijs) in een eenvoudige band van groen leer in cassette. De familie Alix leverde generaties achtereen boekbinders, waaronder het hoofd van het bind-atelier van de Bibliothèque nationale de France. In 1949 verliet diens kleindochter, Hélène Alix, ook daar werkzaam, de BnF en begon met haar echtgenoot een zelfstandig atelier. In 1959, na de dood van haar man Henri Alix die slechts 38 jaar werd, kon het atelier worden voortgezet en kwam uiteindelijk ook haar zoon Jean-Bernard er als binder te werken. Veel van de Alix-banden vertonen abstracte patronen, gebaseerd op uitspraken van auteur en illustrator over het verhaal of de personen in het boek. Ook maakte het atelier banden in een art-decostijl.

Bibliografische beschrijving

Beschrijving: La femme 100 têtes / Max Ernst ; avis au lecteur par André Breton. - Paris : Éditions du Carrefour, 1929. - [21] p., [147] bl. pl. : ill. ; 26 cm

Drukker: Durand (Chartres)

Oplage: 1003 exemplaren

Exemplaar: Nummer 51 van de 88 op Hollands Pannekoek

Boekbinder: Alix (Parijs)

Bijzonderheid: Met een catalogus van de expositie Dada Max Ernst, gehouden in galerie Au Sans Pareil, 1921, Parijs

Bibliografie: Bénézit 5-164 ; Monod 4310

Aanvraagnummer: KW Koopm K 317

Literatuur

  • Cornelis de Boer, De droom van de iconoloog brengt collages voort. 's Gravenhage, De Boer, 1995
  • Paul van Capelleveen, Sophie Ham, Jordy Joubij, Voices and visions. The Koopman Collection and the Art of the French Book. The Hague, Koninklijke Bibliotheek, National Library of the Netherlands; Zwolle, Waanders, 2009
  • Paul van Capelleveen, Sophie Ham, Jordy Joubij, Voix et visions. La Collection Koopman et l'Art du Livre français. La Haye, Koninklijke Bibliotheek, Bibliothèque nationale des Pays-Bas; Zwolle, Waanders, 2009
  • Julien Flety, Dictionnaire des relieurs français ayant exercé de 1800 à nos jours. Paris, Technorama, 1988
  • Catherine Lawton-Lévy, Du colportage à l’édition: BIFUR et les Editions du Carrefour, Pierre Lévy, un éditeur au temps des avant-gardes. Genève, Metropolis, 2004
  • Max Ernst, Bücher und Grafiken.Stuttgart, Institut für Auslandsbeziehungen, 1986
  • Françoise Seince, 'L'atelier Alix ou Le secret de la reliure de qualité',in: Art & métiers du livre, (1995), 193, p. 11-12