De Blauwe Schuit: Walhalla

Een hoogst enkele keer werd voor een Blauwe Schuit-uitgave een andere kunstenaar aan het werk gezet dan Werkman.

Voor de eerste uitgave, Het jaar 1572, was Jan Wiegers gevraagd om houtsneden. Daarna maakte Werkman alle illuminaties, illustraties en decoraties. Maar de vijftiende uitgave, verschenen in 1942, bevatte een tekening van Hendrik de Vries (1896-1989). Hij was ook de auteur van het gedicht.

Een tekening maar geen illustratie?

In het colofon van de uitgave staat: 'Het vignet op de voorpagina [bedoeld is pagina 1] is een reproductie op ware grootte van een tekening die de schrijver maakte en moet op zich zelf, zonder direct verband met de tekst, worden gezien.'

Die tekening was dus niet bedoeld als illustratie, maar als een tweede bijdrage van de auteur, die daarmee als dubbeltalent werd aangeduid.

Toch werd er in het begin over gesproken alsof het een illustratie was. Toen het idee voor het eerst in de brieven tussen de redactie/uitgevers van De Blauwe Schuit en Werkman werd genoemd - juli 1941 - schreef Werkman dat Ate Zuithoff hem foto's toonde van tekeningen van Hendrik de Vries: 'Er waren ook teekeningen bij van kinderen, die passen er toch niet goed bij.'

En dat bleef een kwestie. In september 1941 zei Werkman dat Zuithoff 'een paar andere teekeningen wilde hebben als die welke Hendrik daarvoor had bestemd'. Een maand later was het probleem nog niet opgelost.

Intussen geeft de gang van zaken aan dat het niet de auteur/kunstenaar was die bepaalde welke tekening hij wilde 'uitgeven' bij Walhalla. Een zelfstandig werk was het dus niet echt. Aan de andere kant: er is geen relatie tussen tekening en gedicht.

Het gedicht gaat over een vliegenier die op een nachtelijke tocht in de godenwereld lijkt te belanden. Maar hij kan daar niet blijven. Vanaf de jaren twintig had Hendrik de Vries zelf vliegtochten kunnen maken, onder andere vanaf het Groningse Eelde. Hij schreef over stuntvluchten of gewichtloosheid. Het gedicht 'Walhalla' was eerder verschenen in het grotendeels uit de handel gehaalde boekenweekgeschenk voor 1941, Novellen en gedichten.

De meeste tekeningen van Hendrik de Vries tonen beelden uit dromen of hallucinaties: kobolden, grotesken, droomgestalten. Deze tekening wijkt daarvan niet af. Vanaf de jaren twintig nam De Vries deel aan tentoonstellingen van De Ploeg, de kring waarin ook Werkman zich bewoog.

Zetwerk en decoratie door Werkman

Uiteindelijk zou pas in september 1942 - een jaar later - begonnen worden met het zetwerk. Het boekje is gezet uit de Hollandsche Mediaeval (corps 28 voor de titel, corps 12 voor de tekst, corps 16 en 10 voor het colofon). Het drukken gebeurde volgens het colofon 'ter drukkerij van H.N. Werkman'. Dat suggereert dat het niet Werkman zelf was die de teksten drukte, maar zijn assistent Wieberen Bos. Op 22 september was de oplage gedrukt, al moest die nog even drogen. Het voornemen om het boekje 'goedkoop gebonden' uit te geven werd uitgevoerd: het vouwblad is in het omslag genaaid. Een week later ontvingen de 'schippers' hun exemplaren. Dat waren er 35 voor Ate Zuithoff, 15 voor Adri Buning, 25 voor Julia en August Henkels en Werkman zelf behield er 'nog een paar op reserve'. Het Blauwe Schuit-vignet was men vergeten te gebruiken.

Werkman maakte een druksel voor het omslag. Het omslag is eerst dubbelgevouwen, vervolgens geïllustreerd en daarna is de titel er in zwart op gedrukt. Drie keer heeft Werkman de inktroller een kleurenbaan op het omslag gerold. Links paarsbruin, midden oranje en rechts weer paarsbruin. De tinten verschillen, maar hij gebruikte dezelfde inktroller voor beide kleuren. Dat is te zien aan de witte vlekjes die de onregelmatigheid van de rol verraden. Ze staan niet steeds op dezelfde hoogte, maar ze komen in alle exemplaren van het boekje voor.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Beschrijving van BS15

Hendrik de Vries, Walhalla. [Tekening door Hendrik de Vries. Druksel van H.N. Werkman.]

4 pagina's, genaaid in omslag. 225x178 mm.

September 1942.

Letter: Hollandsche Mediaeval.

Oplage: 75.

Papier: Lichtbruin Kraft-papier, eenzijdig gekalanderd (pakpapier), niet gevergeerd maar met een persing van evenwijdige lijnen (als in BS-2) (omslag); ongekleurd drukpapier (onbewerkt) (tekstpagina's).

Colofon: 'Colophon Dit gedicht werd geschreven door Hendrik de Vries in het jaar 1941 voor een bundel die echter onuitgegeven bleef. Het werd, uitsluitend voor de vrienden van de Blauwe Schuit, in den zomer van 1942 gedrukt ter drukkerij van H.N. Werkman, die ook de typografie verzorgde. Het vignet op de voorpagina is een reproductie op ware grootte van een teekening die de schrijver maakte en moet op zich zelf, zonder direct verband met de tekst, worden gezien. De oplage is beperkt tot 75 exemplaren, die niet in de handel komen.'

Literatuur

• Groninger Museum, Werkman Archief [Online].
• Hendrik de Vries 1896-1989. Groningen, 1996.
• F.R.A. Henkels, Logboek van de Blauwe Schuit. Groningen, 1982.
• Schepelingen van De Blauwe Schuit: brieven van Bertus Aafjes, K. Heeroma, M. Nijhoff, S. Vestdijk en Hendrik de Vries aan F.R.A. Henkels, 1940-1946. Den Haag, 2003.
• Jan van der Vegt, Hendrik de Vries. Biografie. Amsterdam, 2006.
• Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008.
• Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit: herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995.