De Blauwe Schuit: Prière pour nous autres charnels

De Franse schrijver Charles Péguy sneuvelde tijdens de Eerste Wereldoorlog. In de Tweede gaf De Blauwe Schuit een gebed van hem uit.

Met de uitgave wilden de uitgevers van De Blauwe Schuit in mei 1941 de slachtoffers herdenken van de eerste oorlogsdagen een jaar eerder.

Een deel van het gebed

De publicatie bevat niet het hele gedicht van Charles Péguy (1873-1914). 'Prière pour nous autres charnels', een gebed voor de stervelingen, bestaat uit 67 strofen, waarvan hierin alleen de eerste 7 zijn overgenomen. In maart 1941 vroeg August Henkels aan mederedacteur Ate Zuithoff om in de Franse afdeling van de universiteitsbibliotheek van Groningen in een bloemlezing uit het werk van Péguy te kijken (Morceaux choisis). Dat was omdat Adri Buning het idee had geopperd om het gedicht 'verkort' uit te geven: 'Maar zeker is dat nog niet'.

Veranderde typografie

Het werd een uitgave waarbij August Henkels aan Werkman vroeg om de typografie geheel te wijzigen. Op 22 april 1941 zond Hendrik Werkman de eerste resultaten van het zetwerk: 'Van het omslag heb ik op verschillend papier proeven getrokken en twee van het binnenwerk.' Het omslag was veelkleurig, het binnenwerk, dacht Werkman, kon 'er wat minder gunstig' uitzien, 'maar bij het afdrukken wordt alles duidelijker en zwarter en komt dat meer tot zijn recht.' Er zijn twee identieke proeven van het binnenwerk bewaard; de éne (in het Klingspor Museum) bevat aantekeningen en verbeteringen; de andere (zonder correcties) is nu in het Huis van het boek, Den Haag.

Lettertypen: te weinig 'x'

De Franse regels bevatten veel herhalingen, onder andere van het woord voor de frase 'gelukkig zij': 'Heureux ceux'. De daardoor veel voorkomende 'x' was een probleem bij het zetten van de tekst, aangezien veel lettertypen maar over een kleine hoeveelheid 'x'-tekens bevatten. Werkman had twee dingen kunnen doen: een lettertype kiezen waarvan hij veel kilo's in voorraad had of de tekst in verschillende drukgangen zetten. Dat laatste was tijdrovend en dus koos hij de eerste mogelijkheid. Het werd daarom de populaire Hollandsche Mediaeval. Het gedicht werd gezet in corps 12.

De titelpagina was oorspronkelijk in twee stukken verdeeld, gescheiden door een verticaal geplaatste fileet van 162 mm. Links, onderaan, het eerste woord van de titel 'Prière' en rechts onder elkaar de andere woorden, waarvan het laatste is afgebroken en verdeeld over twee regels. Deze opmaak zinde August Henkels niet. In de proef zette hij een kruis door die pagina.

Werkman ontwierp een nieuwe titelpagina - misschien op basis van opmerkingen van Henkels, maar die zijn verloren gegaan - en op 25 april 1941 schreef hij: 'Het titelblad zal U zoo wel beter bevallen. Het woord prière staat er nu zoo ernstig en meer passend bij het gedicht.' Dat ene woord werd uit een andere (onbekende) letter gezet.

Voor het omslag gebruikte Werkman één hoofdletter en verder onderkastletters van een biljetletter, die niet is thuisgebracht.

Een eenmalig uitgeversmerk

In de beginperiode van De Blauwe Schuit zochten de uitgevers (Henkels, Buning en Zuithoff) naar een uitgeversvignet en ze waren niet meteen overtuigd van het scheepje dat Werkman als houtsnede had ontworpen. Toch hadden ze dit gekozen uit drie ontwerpen die hij maakte. Het werd vanaf de tweede uitgave gebruikt en zou later niet meer worden veranderd (al werd soms vergeten het bij het colofon af te drukken).

Maar in deze vijfde uitgave is een variant opgenomen. Het is een uit letters samengesteld geheel: de staande letters 'd' en 'b' (gezet uit de Annonce-antieke) en daaronder een liggende letter 'S' (gezet uit de Smalle Halfvette Antieke).

Werkman schreef op 25 april 1941 dat dit nieuwe ontwerp 'een beetje Fransch cachet' heeft. Tot op het laatst bleef Ate Zuithoff wijzigingen suggereren. Hij wilde het merk symmetrisch maken. Hoewel Werkman dat liever niet zo zag, voerde hij de correctie toch uit. Hij stelde voor voor grotere of kleinere uitgaven varianten te maken (met grotere of kleinere letters). Dat is nooit gebeurd; dit vignet werd hierna nooit meer gekozen. Men had zich verzoend met het scheepje.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Beschrijving van BS5

[Charles Péguy], Prière pour nous autres charnels. [Aantekening: F.R.A. Henkels. Druksel: H.N. Werkman].
[4] pagina's, ingenaaid in omslag, 206x151 mm.
Mei 1941.
Letter: Hollandsche Mediaeval (ondertitel: corps 24; tekst gedicht: corps 12; aantekening: corps 16 en 10; colofon: corps 12 en 8), onbekende letter (eerste woord titel), onbekende biljetletter (omslag), Annonce-antieke (drukkersmerk) en Smalle Halfvette Antieke (drukkersmerk).
Oplage: 90.
Papier: Wit gesatineerd karton met een roze naturel achterzijde (omslag); wit gesatineerd papier (binnenwerk) [Werkman Archief Groninger Museum].
Papier van proef (Huis van het boek): tweezijdig gekalanderd lichtbruin karton (omslag); oker gekleurd gevergeerd machinaal drukpapier (binnenwerk).
Colofon: 'In Mei 1941 gedrukt in opdracht van De Blauwe Schuit door H.N. Werkman, in en oplage van 90 ex., die niet in den handel komen en uitsluitend bestemd zijn voor de vrienden van De Blauwe Schuit'.

Literatuur

• F.R.A. Henkels, Logboek van De Blauwe Schuit. Amsterdam, 1982
• 'Groninger Museum Werkman Archief(link is external)' [online].
• Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008
• Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit. Herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995