De Blauwe Schuit: Gedichtje van Sint Niklaas

Gelegenheidsuitgaven van De Blauwe Schuit verschenen met Pinksteren, maar ook ter gelegenheid van Sinterklaas.

Een eerder gepubliceerd gedicht van Paul van Ostaijen werd in november 1942 gedrukt 'om in dit donkere jaar de Sinterklaasavond van eenige kinderen in De Blauwe Schuit te verlichten'. (In het colofon werd Van Ostaijens naam met een y geschreven). Er stond dus niet 'van', maar 'in' De Blauwe Schuit en dat voorzetsel gaf aan dat het om de kinderen van de uitgevers (zie biografieën) en hun intieme vrienden ging; de oplage was dan ook klein: twintig exemplaren. Inmiddels werden de uitgaven echter verzameld door liefhebbers en daarbij waren ook volwassenen die er verbolgen over waren dat zij geen exemplaar ontvingen.

Sinterklaasboek

De opdracht aan drukker H.N. Werkman was, zo herinnerde August Henkels zich later in Logboek van De Blauwe Schuit: maak een Sinterklaasboek zoals dat vroeger werden verspreid door firma's als het modehuis Gerzon en het warenhuis V&D, met felle prenten en een korte tekst in grote letters. Het was bedoeld, schreef Henkels al in september 1942, als een aardigheidje 'voor onze jongens' en mocht de andere projecten niet in de weg staan. Half november kwam hij er pas op terug en was ook de tekst uitgekozen.

Henkels' oorspronkelijke instructie aan Werkman was iets minder duidelijk dan hij zich later herinnerde:

Dik papier. Behandelen zoals zo'n felkleurig prenteboek zooals ze vroeger in winkels wel aan kinderen cadeau gaven.

'Als je zelf een leuker idee hebt, ga gerust je gang', schreef de dominee ook nog aan de drukker, maar die voerde exact uit wat Henkels had omschreven dat er op de twee prenten moest worden afgebeeld:(1) 'Sinterkl. met zwarte piet over de daken, de maan, schoorsteenen enz', en (2) 'Sinterkl. met een groote zak appels, speculazen en kindertjes erbij'. Wel was Werkman zo vrij om de zak met appels - die niet te verbeelden was, want hoe zou je zien dat er appels inzaten? - werd vervangen door een op de handpalm van Zwarte Piet getoonde appel.

Werkman ging snel aan het werk en stuurde de oplage op 3 december aan Julia Henkels op.

Sterke afwijkingen in de prenten

Henkels schreef in het Logboek dat er 'sterke individueele afwijkingen in elk exemplaar der plaquette' waren te zien. In het algemeen valt dat wel mee, al zorgde het iris-effect van de appel voor veel verschillen, net als de uit de losse pols getrokken bruine strepen die onderaan de vloer aanduiden. Ook stond het 'groene' kind soms iets meer naar rechts. In beide prenten ontstonden verschillen omdat de ogen, neus en mond van Sint en Piet los gestempeld zijn met ronde haken en punten uit de zetkast. In de eerste prent zijn verschillen te zien in de hoogte van de nok van het dak.

Opvallend anders dan de andere exemplaren is het exemplaar in het Huis van het boek. De eerste prent wijkt sterk af omdat Werkman het geel van het kruis in de mijter en het geel van de staf van Sinterklaas helemaal vergeten is.

Een bewuste keuze van Werkman was echter om in sommige exemplaren de drie kinderen niet egaal te drukken, maar ook in irisdruk (net als de appel). Het exemplaar van Ate Zuithoff werd later te koop aangeboden door Antiquariaat André Swertz en dat exemplaar laat kinderen in irisdruk zien.

Henkels was heel tevreden over deze uitgave waarin de typografie van Paul van Ostaijen zelf getrouw is nagevolgd. Henkels schreef erover: 'Het werd één der verrukkelijkste en meest speelsche dingen die Werkman ooit maakte'. Misschien werd die tevredenheid ook ingegeven doordat het zijn eigen drie kinderen zijn, die voor Sinterklaas staan: ze waren destijds zes, drie en twee jaar oud.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Beschrijving van BS15

Paul van Ostayen [Ostaijen], Gedichtje van Sint Niklaas. [Druksels van H.N. Werkman.]

4 pagina's, genaaid in omslag. 325x259 mm.

December 1942.

Letter: Halfvette Hollandsche Mediaeval (titel: corps 48; titel gedicht: corps 28; tekst gedicht: corps 20; titel colofon: corps 16; tekst colofon: corps 12).

Oplage: 20.

Papier: Houthoudend blanco vloeipapier (bruinverkleurd) (omslag); ongekleurd, dunne kartonkwaliteit, verder onbewerkt (binnenwerk).

Colofon: 'Colophon "Gedichtje van Sint Niklaas" van Paul van Ostayen werd gedrukt en verlucht in November 1942 door H.N. Werkman in een oplage van 20 ex. om in dit donkere jaar de Sinterklaasavond van eenige kinderen in De Blauwe Schuit te verlichten.'

Literatuur

• Groninger Museum, Werkman Archief [Online].
• F.R.A. Henkels, Logboek van de Blauwe Schuit. Groningen, 1982.
• Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008.
• Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit: herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995.