De Blauwe Schuit: De doode zwanen

'De doode zwanen' is een in gevangenschap geschreven gedicht dat anoniem verscheen als een van de laatste uitgaven van De Blauwe Schuit in 1944.

Het gedicht van Simon Vestdijk werd al in 1942 geschreven toen hij gevangen zat in Sint Michielsgestel en daar medegevangenen werden geëxecuteerd. Zijn collega-dichter M. Nijhoff zei: 'Het behoort tot de beste dingen die in Gestel gemaakt zijn'.

Illustraties van witte en zwarte zwanen

De drukker en illustrator van De Blauwe Schuit, Hendrik Werkman, was zelf heel tevreden over de uitgave: 'vooral de Zwanen is goed gelukt' zei hij bij het verzenden van verschillende nieuwe uitgaafjes (9 mei 1944). Over de tekst schreef hij al voor hij met drukken was begonnen: 'een prachtig gedicht', sterker, 'een van de mooiste gedichten' die de uitgeverij drukte.

Later vergeleek hij de omslagillustratie van de zwarte en de witte zwaan met die van een andere uitgave van Vestdijks gedichten waarin 'De doode zwanen' als eerste stond afgedrukt. Het omslag van die editie, De uiterste seconde, was getekend door Fons Montens (1916-c.2005). Het was een klein vignet in blauw. Toen Werkman dit zag gaf hij zijn mening: 'De teekening op zichzelf was niet slecht maar in verband met het gedicht was het vrij poover. Daar hoeft de B.S. zich niet voor te schamen, onze uitgave wint het.' (16 juni 1944)

Ontwerp en drukwerk van De doode zwanen

Werkman schreef in april dat hij het gedicht 'over twee pagina's' dacht te drukken. Kennelijk had een van de uitgevers, August Henkels (zie De schippers van De Blauwe Schuit: biografieën), deze keer geen uitgebreid drukplan gemaakt. Het gedicht is inderdaad keurig over de middenpagina's verdeeld. De acht strofen van vier regels zijn gezet uit de letter Hollandsche Mediaeval. Op verzoek van Henkels werd de titel op een pagina daarvoor geplaatst, gedrukt over een illustratie met twee abstracte vormen, in geel en groen, gemaakt met sjablonen. Henkels wilde ook een kleine illustratie daarbij om het wat op te vrolijken.

De eerste proeven ontving Henkels enkele dagen later en hij was verrukt over het omslag: 'De doode zwanen zijn een klein meesterstuk. Wonderbaarlijk van vorm en kleur!'

[S. Vestdijk, H.N. Werkman], De doode zwanen (1944)
Download

Collectie KB

Op het omslag zijn de groene vlakken als eerste gedrukt, met één sjabloon. Daarna is het geel gedrukt en vervolgens zijn de vormen voor de zwanen in wit of zwart gedrukt. Het wit is duidelijk over het groen gedrukt, waardoor in de meeste exemplaren de witte zwaan een blauwe hals heeft. Op de titelpagina drukte Werkman eerst het groene vlak, toen het gele en tenslotte de titel in zwart.

Henkels pleitte er voor dat op de tekstpagina's de interlinie, de afstand tussen de regels, werd aangepast. Dat kon ook, omdat de titel er niet meer bij hoefde te staan. Zo kwam er 'een grootere tusschenruimte' tussen de verschillende tekstdelen. Het is daardoor een rustig, evenwichtig boekje geworden. Op 16 mei 1944 was de oplage van 60 exemplaren gereed.

Het exemplaar van Simon Vestdijk

Van de 30 exemplaren die Henkels door Werkman kreeg opgestuurd, had hij er ook aan Vestdijk moeten sturen, maar het kwam er niet van. Hij moest onderduiken en vertrouwde de posterijen niet meer. Vestdijk ontving er in 1945 alsnog een paar. Een van Vestdijks exemplaren bevindt zich nu in de collectie van de Koninklijke Bibliotheek.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Copyright

© De tekst van S. Vestdijk wordt hier gereproduceerd met exclusieve toestemming van de Erven Vestdijk.

Beschrijving van BS39

[S. Vestdijk], De doode zwanen. [Druksels van H.N. Werkman.]

4 pagina's, geplakt tegen binnenzijde achteromslag. 279x203 mm.

Mei 1944.

Letter: Hollandsche Mediaeval (titel: corps 24; tekst: corps 16; colofon: corps 10).

Oplage: 60.

Papier: Lichtbruin gekleurd karton, dunne kwaliteit (onbewerkt, niet gekalanderd, niet gladgemaakt) (omslag); heel licht getint tekstpapier (binnenwerk).

Colofon: 'Dit gedicht werd geschreven op 20 Augustus 1942 te Sint Michielsgestel. Gedrukt en verlucht door H.N. Werkman in een oplage van 60 ex., tegen Pinksteren van het jaar 1944, voor de vrienden van de Blauwe Schuit.'

Literatuur

  • Groninger Museum, Werkman Archief [Online].
  • F.R.A. Henkels, Logboek van de Blauwe Schuit. Groningen, 1982.
  • Schepelingen van De Blauwe Schuit: brieven van Bertus Aafjes, K. Heeroma, M. Nijhoff, S. Vestdijk en Hendrik de Vries aan F.R.A. Henkels, 1940-1946. Den Haag, 2003.
  • Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008.
  • Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit: herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995.