De Blauwe Schuit: Gebed om vrede

Onder de uitgaven van De Blauwe Schuit zijn nogal wat religieus geïnspireerde genres, zoals het 'gebed'.

Het Gebed om vrede uit 1943 is een 15de-eeuws gedicht van Charles d'Orleans.

De dominee van De Blauwe Schuit

De uitgevers van De Blauwe Schuit waren heel verschillend: een historica (Adri Buning), een chemicus (Ate Zuithoff) en een dominee (August Henkels). De boeken werden gedrukt door H.N. Werkman (zie hier voor een korte biografie). Dominee Henkels deed de meeste voorstellen voor de vaak literaire teksten. Van de 40 Blauwe Schuit-uitgaven heeft een kwart religieuze wortels of verwijzen de titels naar religieuze genres. Voorbeelden zijn een preek, een zendbrief, een paasgroet en een pinksterhymne. Maar ook zijn er psalmen, sabbatsgezangen en gebeden. Van dat laatste genre zijn er drie: Prière pour nous autres charnels (1941), Gebed om vrede (1943) en Ein Gebet wider den Türken 1541.

Gedachten over oorlog en vrede

Met een brief aan Werkman van 18 maart 1943 stuurde hij de vertaling van het Gebed om vrede op. Die vertaling was van Martinus Nijhoff (1894-1953). Vrede was nog niet in zicht, al was de dominee positief. Hij schreef:

Als een oplage van 120 niet meer mogelijk is in deze tijd, beperk 'm dan maar. We moeten zien hoever we nog komen kunnen onder de huidige omstandigheden. Gisteren stonden de eerste sluitingen van zaken in de krant. Er zullen nog wel meer soorten volgen. Dit jaar wordt niet gemakkelijk. Maar het zijn allemaal teekenen dat ie [Hitler] het niet zal kunnen volhouden: hij wordt langzaam maar zeker gewurgd. Een verstandig mensch had dat trouwens in '39 al geweten en was dus niet met de oorlog begonnen; maar Duitschland zorgt nu eenmaal ervoor dat het interessante van de wereldgeschiedenis er niet af gaat - straks kunnen ze dan er weer boeken over schrijven als ze plat tegen de grond liggen; dat is zoo hun aard.'

Het bedrijf van Werkman had nog niet veel te lijden gehad, al volgden er begin mei stakingen en executies in Groningen en werden beroepsofficieren in krijgsgevangenschap weggevoerd. Een offensief of een invasie werd verwacht. De dominee zelf had inmiddels een jaar vastgezeten in een kamp, de dichter Nijhoff had zijn huis moeten verlaten omdat het door de Duitsers gevorderd was. Hij woonde nu in Utrecht. Hij was geen lid geworden van de Kultuurkamer, mocht daarom niet publiceren en wilde daarom niet dat zijn naam in de uitgave werd genoemd. Bij twee eerdere uitgaven had hij zich aan details geërgerd. Daarom zei hij eerst dat het gedicht 'Gebed om vrede' niet bedoeld was als uitgave, maar hij liet zich snel overreden.

Wel bemoeide hij zich nu diepgaand met de tekst van het colofon: zijn naam mocht er niet in staan. Zijn aanwijzingen werden bijna letterlijk opgevolgd. De drukker Werkman merkte bij het sturen van een eerste proef (29 april 1943) op dat Nijhoff oude en nieuwe spelling door elkaar gebruikte in zijn vertaling van het gedicht van Charles d'Orléans. Dat werd gecorrigeerd.

Twee druksels van Hendrik Werkman

Eind april 1943 was De Blauwe Schuit van plan behalve de gewone exemplaren ook een luxe editie te produceren met op elke pagina één strofe van het gedicht met daarboven een druksel van Werkman 'dat uitbeeldt wat die strofe bevat'. Dat is er niet van gekomen. Alle uitgaven bevatten een omslagdruksel met titel en een titelpagina met druksel.

Proefomslag (Stedelijk Museum Amsterdam)
Download

Collectie Stedelijk Museum Amsterdam

Proef van omslag voor Gebed om vrede (1943) (Stedelijk Museum Amsterdam)

Een eerste omslagontwerp in groen, rood, blauw, en bruin werd begin mei door Henkels afgekeurd, niet omdat het niet mooi vond, integendeel, maar omdat het niet vond passen bij de tekst. 'Jou[w] werk', schreef hij aan Werkman op 1 mei: 'is nooit geraffineerd-intellectualistisch, en dat is dit vers in hooge mate - dat is de reden waarom ze niet bij elkaar passen. De lezer en beschouwer moet te ver omschakelen van het een naar het ander.'

Het druksel waarvoor zij wel kozen was eenvoudig, maar toch 'iets heel bizonders [...] in z'n eenvoud' en bovendien wat goedkoper. Met een sjabloon en witte inkt heeft Werkman op het omslag een vorm gerold. Dat is niet dekkend gedaan, zodat het blauw er door heen schijnt. Met verticale gebaren heeft hij twee banen gerold, links en rechts, waardoor een strook in het midden dubbel gedrukt werd, en dus witter is. Daarna is de titel in rood gedrukt. Door het wit is die roze gekleurd. Door de handmatigheid van het drukproces staat de titel steeds net iets anders ten opzichte van de witte vorm. Soms staat het woord 'om' links van de donker witte strook, soms er tegenaan, en soms staat de letter 'm' er deels op.

Op de titelpagina werd eerst een vorm gedrukt, ook met inktrol en sjabloon. Hier is van boven naar beneden gerold, wat te zien is aan de lichter vlek onderaan, die een echo is van de hartvorm bovenaan. De titel is in zwart er op gedrukt.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Copyright

© De vertaling van M. Nijhoff wordt hier gereproduceerd met exclusieve toestemming van de Erven Nijhoff.

Beschrijving van BS27

Charles d'Orléans, Gebed om vrede. [Vertaling: M. Nijhoff. Druksels: H.N. Werkman.]

4 pagina's, geplakt tegen binnenzijde achteromslag, 293x220 mm.

Mei 1943.

Letter: Smalle Halfvette Antieke (omslagtitel); Halfvette Hollandsche Mediaeval (titelpagina: corps 24; tekst: corps 12; colofon: corps 10).

Oplage: 75 (brief van H.N. Werkman aan F.R.A. Henkels, 18 mei 1943).

Papier: Donkerblauw gekleurd zachte kwaliteit dun karton (verder onbewerkt) (omslag); tweezijdig gekalanderd ongekleurd drukpapier (binnenwerk).

Colofon: 'Dit gedicht, geschreven door Charles d'Orléans in de vijftiende eeuw, toen Frankrijk door den honderdjarigen oorlog geteisterd was werd, voor de vrienden van De Blauwe Schuit. door één hunner vertaald en door H.N. Werkman gedrukt en verlucht in slechts enkele exemplaren in de maand Mei van het jaar 1943.'

Literatuur

  • Groninger Museum Werkman Archief [online]
  • F.R.A. Henkels, Logboek van De Blauwe Schuit. Amsterdam, 1982
  • M. Nijhoff, Gedichten. Historisch-kritische uitgave. Deel 2, Commentaar. Assen, Maastricht, 1993
  • Schepelingen van De Blauwe Schuit: brieven van Bertus Aafjes, K. Heeroma, M. Nijhoff, S. Vestdijk en Hendrik de Vries aan F.R.A. Henkels, 1940-1946. Den Haag, 2003
  • Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008
  • Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit. Herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995