De pruimenboom van Europa: Hiëronymus van Alphen in vertaling

'Simple poetical flowers'

De vertalers van Van Alphens kindergedichten zagen zich voor een bekend vertaalprobleem gesteld: hoe konden ze de versjes in een andere taal omzetten en toch de bijzondere eigen toon en stijl van de dichter behouden. De Engelse vertaler, F.J. Millard, heeft duidelijk met dit probleem geworsteld. Hij wilde graag de Engelse lezers, maar ook zijn 'little Dutch friends' tevreden stellen. Dit doet hij: 'By adhering to the original rhythm and meaning of the author to the best of my ability', dat wil zeggen: door zich zo veel mogelijk te voegen naar het oorspronkelijke ritme en naar de achterliggende bedoeling van de auteur (Millard, 1856, p. iv).

De Franse editie was niet zozeer voor de Franse markt bedoeld als wel voor gebruik op Nederlandse scholen voor kinderen in de leeftijd van vijf tot tien jaar. Vertaler Clavareau uitte in zijn voorwoord flinke kritiek op het in Nederland aanwezige Franstalige onderwijsmateriaal en de gepraktiseerde lesmethoden. De leraren Frans maakten zich er gemakkelijk vanaf door hun leerlingen fabels en andere eenvoudige verhaaltjes uit het hoofd te laten leren en op te zeggen 'comme des perroquets', als papegaaien. De vertaalde verzen van Van Alphen - die volgens Clavareau de onbetwiste meester van het genre was - achtte hij veel waardevoller lesmateriaal voor het onderwijs in de Franse taal (Clavareau, 1834, p. 7).

De pruimeboom: eene vertelling

Op welke manier hebben kleine lezers uit andere landen nu kennis gemaakt met een van de toppers uit de Van Alphens kindergedichten: het gedicht over Jantje en de pruimenboom? Hieronder staat het origineel, gevolgd door de eerste Duitse, Franse en Engelse vertalingen, die - ondanks kleine verschillen - verbazingwekkend trouw blijven aan Van Alphens versie.

        De pruimeboom

          Eene vertelling



Jantje zag eens pruimen hangen,

   o! als eieren zo groot.

't Scheen, dat Jantje wou gaan plukken,

   schoon zijn vader 't hem verbood.

Hier is, zei hij, noch mijn vader,

   noch de tuinman, die het ziet:

Aan een boom, zo vol geladen,

   mist men vijf zes pruimen niet.

Maar ik wil gehoorzaam wezen,

   en niet plukken: ik loop heen.

Zou ik, om een hand vol pruimen,

   ongehoorzaam wezen? Neen.

Voord ging Jantje: maar zijn vader,

   die hem stil beluisterd had,

Kwam hem in het loopen tegen

   voor aan op het middelpad.

Kom mijn Jantje, zei de vader,

   kom mijn kleine hartedief!

Nu zal ik u pruimen plukken;

   nu heeft vader Jantje lief.

Daar op ging Papa aan 't schudden,

   Jantje raapte schielijk op;

Jantje kreeg zijn hoed vol pruimen,

   en liep heen op een galop .

(Proeve van kleine gedigten voor kinderen, 1778, p. 29-30)

In de Franse vertaling is de plaats van de woorden ten opzichte van de Nederlandse equivalenten vrijer, waarschijnlijk door de afwijkende zinsstructuur van het Frans. Dit is goed zichtbaar in de opzet van bijvoorbeeld de eerste acht regels. De vertaling is in andere opzichten weer getrouwer dan de Duitse: hier zijn de pruimen wel als eieren zo groot, maar het zijn er maar 'trois ou quatre' in plaats van 'vijf zes'. Enkele details vervallen, zoals het koosnaampje 'hartedief' en de plaats waar Victor, zoals Jantje hier heet, zijn vader ontmoet; in het origineel op het 'middelpad'.



De interactie tussen vader en zoon, die in het Nederlands en Duits niet zo spontaan aandoet, komt goed uit de verf door het voelbare enthousiasme van vader dat uit de vertaling spreekt. Het Franse gedicht wijkt enigszins af van het origineel door de nadruk op de directe uitingen van de personages, gemarkeerd door de aanhalingstekens die rondom Victors monoloog en vaders reactie staan.

Le prunier.



Victor voyait des prunes pendre,

Presque aussi grosses que des oeufs.

Bien qu'on lui défendît d'en prendre,

Il semblait les cueillir des yeux.

« Ni le jardinier, ni mon père,

» Ne seront, dit-il, mes témoins:

» A cet arbre que peuvent faire

» Trois ou quatre prunes de moins?

» Mais j'aime mieux l'obéissance:

» Je n'en cueille pas; je m'en vais.

» Pour quelques prunes, quand j'y pense,

» J'irais désobéir? jamais!»

Victor s'éloigna donc. Son père,

Qui l'écoutait non loin de là,

Lui destinant un doux salaire,

Sur son chemin se présenta:

« Voilà, dit-il, comme je t'aime!

» Oh! que Victor me fait plaisir !

» Viens, je t'en donnerai moi-même;

» Viens, c'est moi qui veux les cueillir.»

Alors, les prunes, par douzaines,

De l'arbre tombent aussitôt;

Victor les ramasse, à mains pleines,

Et s'enfuit au petit galop.

(Alphen, 1834, p. 38-39)

In de Engelse vertaling lijkt het taalgebruik af en toe wat moeilijker te zijn dan in de andere vertalingen. Waren 'trifling' en 'stooped' woorden die vanzelfsprekend in het idioom van kleine kinderen voorkwamen? Millard gebruikte wel veel korte woorden; goede bouwstenen voor een kindergedicht. Af en toe veranderde hij de logische zinvolgorde ten bate van het rijm en ritme, een techniek die Van Alphen zelf in dit gedicht niet toepaste: 'Disobedient be', 'Now for you some plums I'll gather' en 'Off then galloped in a race'.

De vertaling ademt een dynamische sfeer, net als het origineel. Johnny is echt aanwezig in de ruimte die het gedicht beschrijft en geen achteraf geschetst jongetje. De lezer maakt zijn denkproces van dichtbij mee en beweegt zich met hem (en zijn vader) over de paden van de tuin. De spanning bouwt zich bijvoorbeeld op als de lezer Johnny volgt wanneer hij op het punt staat de pruimen te plukken ('seemed about to pluck them'): geheel de verdienste van de woordkeus van Millard. Het effect verschilt in grote mate van wat bijvoorbeeld de Franse regels 'Bien qu'on lui défendît d'en prendre, / Il semblait les cueillir des yeux' bewerkstelligen.

        The plumtree.

          A story



Johnny saw some fine plums hanging,

Oh! like eggs, so very large;

Johnny seemed about to pluck them,

Though against his father's charge.

Here is not, said he, my father,

Nor the gard'ner near the tree,

From those boughs so richly laden,

Five or six plums - who can see ?

But I wish to be obedient,

I'll not pluck them; off I go.

Should I for a trifling handful

Disobedient be? Oh no.

Off went Johnny; but his father,

Who had overheard his talk,

Just then forward stepped to meet him,

In the garden middle-walk.

Come, my Johnny, said his father,

Come, my little darling boy,

Now for you some plums I'll gather,

Now you are your father's joy.

Then Pa gave the tree a shaking;

Johnny stooped with laughing face,

Johnny filled his hat quite brimful,

Off then galloped in a race.

(Alphen, 1856, p. 20)

Van dichtbij bekeken bieden de Franse, Duitse en Engelse 'pruimenbomen' heel wat verrassingen, zowel wat betreft de in grote mate aanwezige overeenkomsten als in de verschillen met het origineel. Van Alphens kindergedichten mochten in originele vorm dan zeer bekend zijn in het Nederland van de negentiende eeuw; ze begonnen in vertaling aan een nieuw leven.