De Blauwe Schuit: Menschheit

Bij een gedicht van Georg Trakl (1887-1914) tekende Hendrik Werkman op het omslag van elk exemplaar een originele apostelkop.

Dit tijdens de Tweede Wereldoorlog uitgegeven Duitse gedicht was een uitgave van De Blauwe Schuit. Drukker/kunstenaar Werkman (zie zijn bio) en dominee August Henkels (zie zijn bio) overlegden uitvoerig over de reeks koppen die Werkman tekende met de zijkant van zijn inktroller.

Een drukplan voor de uitgave

Op 26 februari 1944 studeerde August Henkels aan Werkman een drukplan voor Menschheit. Zoals gewoonlijk bevatte dat aanwijzingen voor het formaat, papier, lettertype, verschijningsdatum en indeling:

  1. Formaat niet te klein, zie zelf maar eens. Maar het moet geen bekrompen indruk maken.
  2. Papier niet wit, niet glanzend. Tamelijk dik, anders wordt 't zoo'n vodderig ding. Misschien een zacht getint papier.
  3. Letter tamelijk groot, geen cursief, zeer eenvoudig.
  4. pag. 1: druksel

    pag. 2: blanco

    pag. 3: gedicht

    pag. 4 (onderaan): colophon.
  5. Afleveren uiterlijk Maandag 3 April. Aan ieder 1/3 der oplage en der rekening.

Het omslagpapier van Pesach'36 en van Neujahrspredigt leent zich m.i. zoo goed voor drukselbewerking. Zou dat gaan? of zou het te flatterig worden als geheel? - Voor het onderwerp van het druksel zou ik geen abstract thema nemen, maar b.v. een apostelkop, of "brood en wijn" e.d.

Het oog van de heilige Thomas

Het idee voor een apostelkop kwam niet uit de lucht vallen. Het gedicht van tien regels noemt het laatste avondmaal, met brood en wijn, en het aantal apostelen dat daarbij aanwezig was: twaalf. In de laatste regel wordt de ongelovige Thomas genoemd, die na de opstanding van Jezus zijn kruiswonden in de handen voelde om te kunnen geloven dat hij waarlijk was opgestaan uit de dood.

Werkman voelde veel voor zo'n kop. Hij wilde 'het geheel overigens sober houden zoodat het een krachtige en rustige indruk' zou maken (brief van 28 februari 1944). Hij beschreef ook hoe hij die kop tekende:

Het is natuurlijk onmogelijk om hiervan 45 afdrukken te maken die volkomen gelijk zijn.

Werkman benadrukte dat omdat een normale illustratie nu juist wel steeds identiek was in elk exemplaar van een editie. Zijn werkmethode maakte dat hiervoor onmogelijk. Toch kostte het hem weinig tijd:

Ze worden als 't ware geteekend met de handrol. Het gaat vlug, 45 afdrukken maak ik gemakkelijk in een dag en het drogen gaat ook vlug.

Hij probeerde ook nog wat kleinere formaten uit en een meerkleurig druksel, maar was daarover niet tevreden:

vooral ook omdat het oog dan zoo star wordt en het oog kan hier niet gemist worden bij Sankt Thomas.

Eerst zien, dan geloven, gold immers voor de apostel. De ogen zijn in alle exemplaren duidelijk heel verschillend.

Commentaar en variant

Henkels schreef over de eerste proeven van het omslag dat de kop nog wat apostolischer kon worden en Werkman nam die opmerkingen ter harte. Henkels schreef (3 maart 1944):

Maar denk nog eens om enkele kleinigheden in de voering der lijnen: b.v. de overgang van mond en kin naar beneden, en de dito van de neus naar voorhoofd, opwaarts. Het haar is op een enkele proef al echt "apostolisch" van val.

Er waren enkele exemplaren met het gezicht van de apostel en face in plaats van en profil. Die zijn wel als 'proef' aangemerkt. Het exemplaar in de KB is echter verder geen proef, maar een geheel afgewerkt en gedrukt exemplaar, met het gedicht, net als in de andere exemplaren op dezelfde wijze gezet uit de Hollandsche Mediaeval.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Beschrijving van BS35

Georg Trakl, Menschheit. [Druksel van H.N. Werkman.]

4 pagina's, 350x261 mm.

Maart 1944.

Letter: Hollandsche Mediaeval (titel: corps 36; gedicht: corps 28; titel colofon: corps 12; colofon: corps 10).

Oplage: 45 (waarvan enkele met de kop en face in plaats van en profil).

Papier: Onbewerkte zachte kartonkwaliteit, met een lichtbruine kleur, vermoedelijk houthoudend.

Colofon: 'Colophon Dit gedicht van Georg Trakl (1887-1914) werd in het vroege voorjaar van 1944 gedrukt en verlucht door H.N. Werkman, in een oplage van 45 exemplaren die in de Stille Week van dat jaar werden verdeeld onder de vrienden van De Blauwe Schuit.'

Literatuur

  • Groninger Museum, Werkman Archief [Online].
  • F.R.A. Henkels, Logboek van de Blauwe Schuit. Groningen, 1982.
  • Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008.
  • Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit: herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995.