L'encre des tranchées

Jaar: 2001

Kunstenaar: Pierre Walusinski (*1980)

Uitgeverij: Pierre Walusinski

Plaats uitgeverij: Paris

Een ruïne van woorden

Pierre Walusinski maakte met L’encre des tranchées (De inkt van de loopgraven) in 2001 een complex boek over de soldaten die vochten in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog. De teksten zijn ontleend aan brieven die soldaten naar het thuisfront stuurden: sommige zijn vlak voor hun executie geschreven door soldaten die van verraad werden beschuldigd, andere door soldaten die in Duitse krijgsgevangenschap waren beland; sommige briefschrijvers stierven in de loopgraven, andere overleefden de oorlog. Het zijn getuigenissen uit de hel van de ‘Eerste Wereldoorlog, 'La Grande Guerre’.

De teksten zijn in loodzetsel met de hand gezet uit de Bodoni en in verschillende drukgangen over elkaar heen gedrukt. De afbeeldingen en een deel van de teksten is in fotogravure of in ets gemaakt, ook in verschillende drukgangen over elkaar aangebracht. De fotogravures werden gedrukt bij Hélio in Issy-les-Moulineux, maar de teksten zijn gedrukt op de persen van de École Estienne in Parijs, waar Walusinski in 2001 afstudeerde. De oplage was dertig exemplaren, waarvan er 10 waren bestemd voor de École. De vele drukgangen en de ingewikkelde combinatie van technieken – inclusief een reliëfdruk in het colofon – waren natuurlijk ook bedoeld om te laten zien hoeveel de kunstenaar had opgestoken van zijn leermeesters.

Brief van Michel Taupiac

Een van de brieven werd geschreven door Michel Taupiac, een boerenzoon die als negenentwintigjarige werd gemobiliseerd. Hij overleefde de oorlog en werd visser. Zijn brief werd geschreven aan een jeugdvriend, Justin Cayrou op 14 februari 1915. Hij vertelt: ‘Toen we hier arriveerden, in november, waren de velden schitterend. Bietenvelden zover als je kon kijken, hier en daar grote boerderijen en reeksen hooischelven. Nu is dit het land van de dood.’

Dit fragment van de brief is afgedrukt langs de linkerzijde van de pagina. Het vervolg is daaronder afgedrukt en reikt van linkerrand tot aan rechtermarge van het blad. Regel voor regel gaat het zo verder naar beneden, maar de letters zijn steeds minder zwaar geïnkt en worden allengs onleesbaar. De brief is veranderd in een landschap. Er is een strakke horizon. Daarboven steken overdwars gedrukte woorden uit: het zijn fragmenten uit de brief, die vormgegeven zijn als dode, kale bomen waarvan de takken uit losse woorden en kreten bestaan.

De tekst is als beeld gebruikt. Ook is de tekst in stukken opgebroken. De syntaxis is verstoord. De tekst van de brieven is als in een partituur bewerkt met de vrijheid van een componist ten opzichte van een libretto. Zo wordt het woord ‘Quand’ (toen) enkele keren herhaald – terwijl het in de brief maar één keer staat. Maar, zoals in een aria, staat het nu enkele keren onder elkaar, bovenaan de ‘boom’ met de regel: ‘zoiets verschrikkelijks ("horrible”) heb ik nog nooit gezien’. De bovenste ‘zijtakken’ worden gevormd door het woord ‘Quand’ in verschillende soorten letters: toen, toen en toen. Alsof het verhaal hapert door al die verschrikkingen.

Brief van René Jacob

Een andere brief werd geschreven door René Jacob, een bakker, die in 1916 in Verdun om het leven kwam en een vrouw en drie kinderen naliet. Zijn brief vertelt hoe de troepen het oorlogsgebied naderden, en dat, ‘plotseling, alsof een theatergordijn werd geopend, het slagveld in het zicht kwam in al zijn horreur’. De ondergrond voor deze brief is een ets met diepzwarte omcirkelingen langs de zijden van het blad; het middenveld is met een grijs waas bedekt. Vanuit de onderzijde van het blad – een ruïne van woorden zou je kunnen zeggen – verrijzen sommige woorden en zinnen als staketsels. Jacob schreef dat hij de ruïnes, de armoedige, vernielde en geplunderde huizen ‘nooit zou vergeten’. Hij kreeg er de tijd niet voor.

Bibliografische beschrijving

Beschrijving: L'encre des tranchées : correspondances / [composé par Pierre Walusinski]. – [Paris]: Walusinski, 2001. – [18] p. in 9 cahiers. : ill. ; 24x45 cm. Drukkers: Pierre Walusinski (L’École Estienne, Parijs) en Hélio (Issy-les-Moulineux)

Lettertype: Bodoni

Oplage: 15 exemplaren

Exemplaar: Nummer 7 van de 15 op Rives BFK grey papier, genummerd en gesigneerd door de kunstenaar

Bijzonderheid: Verzameling van zeven brieven afkomstig uit Paroles de Poilus. Paris, Librio, 1998

Aanvraagnummer: KW KOOPM E 68

Literatuur

• Paul van Capelleveen, 'Pierre Walusinski', in: Paul van Capelleveen, Artists & Others. The imaginative French book in the 21st century. Koopman Collection, National Library of the Netherlands. Nijmegen, Vantilt Publishers, 2016, p. 78-83.
• Paul van Capelleveen, 'Pierre Walusinski', in: Materialia Lumina. Contemporary Artists’ Books from the CODEX International Book Fair. Berkeley, CA: The CODEX Foundation; Stanford: Stanford Libraries, Stanford University, 2022, p. 74-78
• Lydia Harambourg, ‘Typographie, édition, librairie: une passion unique. Entretien avec Pierre Walusinksi, directeur de la librairie Nicaise à Paris’, in: La lettre. Académie des Beaux-Arts, 77 (hiver 2014-2015), p. 28-29.
• Pierre Walusinski, ‘Le témoignage de Pierre Walusinksi. Apprendre la gravure typographique aujourd’hui’, in: Art & métiers du livre, 245 (décembre 2004-janvier 2005), p. 71.
• Pierre Walusinski, ‘Pierre Walusinski’, in: Atelier de gravure, 23 témoignages. Paris, Ecole Estienne, 2010, p. 59-60.