Le siège de l’air
Jaar: 1946
Auteur: Jean Arp (1886 - 1966)
Kunstenaars: Sophie Taeuber-Arp (1889 - 1943) and Jean Arp (1886 - 1966)
Uitgever: Pro Francia
Vanaf de start van zijn carrière heeft de kunstenaar en dichter Jean Arp ingezet op samenwerking. Hij speelde een prominente rol in verscheidene Europese avant-gardegroepen - zoals het dadaïsme en het surrealisme - en was geïnteresseerd in de wisselwerking tussen verschillende expressievormen. Zo speelde hij met materialen en creëerde hij regelmatig variaties op zijn eigen beeldhouwwerken, tekeningen en collages. Ook publiceerde hij verschillende versies van zijn eigen gedichten, die hij zowel in het Duits als het Frans schreef. Vertalingen van zijn eigen werk maakte hij vaak in samenwerking met anderen. Arps eerste Franstalige bloemlezing, Le siège de l’air uit 1946, is hier een mooi voorbeeld van. Arp schreef allereerst zelf een woord-voor-woord vertaling. Suggesties voor synoniemen van de uitgever en dichter Alain Gheerbrant (1920-2013), die het Duits zelf niet machtig was, werden daarna door Arp uitgetest.
Van ‘duos’ naar ‘ré-créations’
De bloemlezing is opgedragen aan zijn belangrijkste artistieke partner, zijn vrouw Sophie Taeuber. De illustraties - een scheursel (‘papier déchiré’) op het achteromslag en acht duo-tekeningen van Arp en Taeuber - versterken niet alleen de modernistische uitstraling van de bundel, ze brengen ook Taeubers werk weer tot leven. In 1943 overleed ze plots aan een koolstofmonoxidevergiftiging. De zwart-witte lijntekeningen dateren echter uit 1939, en maken deel uit van een serie van twintig ‘duos’. Dit derde en laatste grote samenwerkingsproject van Taeuber en Arp concentreerde zich op de kracht van het lijnenspel. Stabiele driehoeksconstructies en vloeiende gesloten vormen wisselen elkaar af en de onderlinge lijnverhoudingen en het contrast met de vlakke achtergrond zorgen voor vele variaties. Hoewel favoriete thema’s van zowel Taeuber als Arp (zoals stokpoppetjes en amoeben) duidelijk terug te zien zijn, gaan hun individuele bijdragen op in het geheel.
-
Le siège de l’air, pagina 12-13 met duo-tekening van Sophie Taeuber en Jean Arp
-
Le siège de l’air, pagina 72-73 met duo-tekening van Sophie Taeuber en Jean Arp
Taeuber, die zichzelf bescheiden een ‘artiste peintre’ noemde, was een ware pionier van de abstracte en concrete kunst. Ze maakte onder andere textielwerk, interieurontwerpen en muurschilderingen. Hiernaast was ze actief als docente, danser en poppenspeler. Ook illustreerde ze dichtbundels van Arp en was ze hoofdredacteur van het internationale kunsttijdschrift Plastique-Plastic. Haar zoektocht naar universele geometrische vormen, hun verhoudingen en de aanwezigheid van beweging en humor kenmerken haar uitgesproken moderne stijl.
Na haar onverwachte overlijden zette Arp - die tijdens hun leven beroemder was en zijn bezoekers altijd meenam naar het atelier van zijn vrouw - zich onvermoeibaar in voor het promoten van haar veelzijdige werk. Ook bleef hij hun creatieve dialogen voortzetten. Zo maakten hun ‘duos’ plaats voor ‘ré-créations’, die Arp nog steeds als werk van Taeuber beschouwde. Van reproducties van haar werk maakte hij onder andere scheursels en metalen reliëfs. Hun duo-tekeningen uit 1939 verwerkte hij tot collages. Hiernaast bleef hij Taeuber, zijn ‘ster’ (étoile), in zijn poëtische werk eren. Gedichten als ‘chanson pour sophie’ en ‘violettes rouges’ uit Le siège de l’air verwoorden zijn gemis en vermengen rouw met lofzang. In deze korte verzen verschijnt ze zowel als bloem en als schepper van zijn droomwereld - waarin vleugels en gebladerte zich vermengen en dag en nacht in elkaar overlopen.
-
Le siège de l’air, pagina 90-91 met duo-tekening van Sophie Taeuber en Jean Arp
-
Le siège de l’air, pagina 56-59 met duo-tekening van Sophie Taeuber en Jean Arp
Een modernistisch unicum
De meeste gedichten uit de bundel lijken echter minder persoonlijk van aard. Arps mystieke zoektocht mag dan regelmatig doorschemeren, de invloed van het dadaïsme en het surrealisme is overduidelijk waarneembaar in zijn teksten. Van spel met repetitie, tot pure klankgedichten vol humor en spot, naar ‘écriture automatique’ en de meest wonderlijke droomassociaties: de gedichten van Arp verrassen. Door het ontbreken van hoofdletters en interpunctie wordt de lezer uitgedaagd de vrije verzen zelf te interpreteren.
Het modernistische uiterlijk van de bundel Le siège de l’air wordt nog eens extra versterkt door de keuze voor een schreefloos lettertype en het vermijden van versieringen. Het was Arp die de jonge avant-gardeuitgever Alain Gheerbrant de kunst van de typografie en de opmaak leerde. Maar de ascetische stijl van deze bundel werd niet het huismerk van diens latere uitgeverij K éditeur. Kort na de oorlog had Gheerbrant zijn licentie nog niet rond en zag hij zich genoodzaakt de eerste drie boeken elders uit te geven. Le siège de l’air werd zo gepubliceerd bij Pro Francia, als eerste nummer van een nieuw tijdschrift over poëzie: Vrille. Dit tijdschrift is vervolgens nooit van de grond gekomen. De naam ‘Vrille’ bleef wel tot aan het begin van de jaren zestig in omloop, Pro Francia publiceerde onder deze titel haar poëziecollectie. Le siège de l’air vormt daarentegen het eerste deel van de avant-gardistische poëziecollectie ‘Le quadrangle’. Deze reeks is onder leiding van Gheerbrant voortgezet door K éditeur.
Bibliografische beschrijving
Beschrijving: Le siège de l'air : poèmes 1915-1945 / Arp ; avec huit duo-dessins par Arp et Taeuber-Arp et un avant-propos par Alain Gheerbrant. - Paris: Pro Francia, 1946. - 140 p. : ill. ; 23 cm
Drukker: Grou Radenez (Parijs)
Oplage: 1000 exemplaren
Exemplaar: Nummer 206 van de 900 exemplaren op crème velijn papier
Bijzonderheid: Omslag en titelpagina vermelden: Vrille
Bibliografie: Monod 523 ; Bénézit 1-468/471 & 13-427/428
Aanvraagnummer: KW KOOPM L 520
Literatuur
- Aimée Bleikasten, Arp: bibliographie I. London, Grant & Cutler, 1981-1983
- Aimée Bleikasten (red.), Arp poète plasticien: actes du colloque de Strasbourg, septembre 1986. Paris, L’Âge d’Homme, 1987
- Renaud Ego, Atelier Jean Arp et Sophie Taeuber. Clamart, Fondation Arp; Paris, Éditions des Cendres, 2012
- Alain Gheerbrant & Léon Aichelbaum, K éditeur. Cognac, Le temps qu’il fait, 1991
- Sandor Kuthy (red.), Sophie Taeuber, Hans Arp : Künstlerpaare, Künstlerfreunde : dialogues d’artistes, résonances. Bern, Kunstmuseum; Rolandseck, Stiftung Hans Arp und Sophie Taeuber-Arp; Fribourg, Office du Livre, 1988
- Gabriele Mahn, ‘Biography’, in: Sophie Taeuber-Arp [website], geraadpleegd op 19-11-2024 https://sophietaeuberarp.org/english/biografie/
- Guenther C. Rimbach, ‘Sense and Non-Sense in the Poetry of Jean Hans Arp’, in: The German Quarterly, 36/2 (Mar. 1963), p. 152-163
- Eric Robertson, Arp: painter, poet, sculptor. New Haven and London, Yale University Press, 2006