De Blauwe Schuit: Reizang van burgers, terugkeerend uit de ballingschap

De laatste voltooide uitgave van De Blauwe Schuit kwam in mei 1944 gereed.

De uitgave bevatte een gedicht van P.C. Boutens, Reizang van burgers, terugkerend uit de ballingschap. Het was niet een nieuw gedicht. Boutens was tijdens de oorlog, op 14 maart 1943, overleden. Dit gedicht maakte deel uit van een 'spel', Middelburgs overgang dat in 1924 was uitgevoerd en gepubliceerd. Boutens' reputatie was met de instelling (en zijn lidmaatschap) van de Kultuurkamer in de oorlog veranderd. Daarvóór was hij een soort Prins der Dichters; daarna kleefde er een smet aan zijn dichterschap.

Bestemd voor na de bevrijding

De uitgave was bedoeld om te worden verspreid na de invasie van de geallieerden, of bij de bevrijding. Het gedicht van Boutens ging over de bezetting van Middelburg tijdens de Tachtigjarige Oorlog, in 1572-1574. Het was een koorzang van Middelburgse burgers die terugkeerden naar hun stad na het beleg door de Spaanse overheersers.

August Henkels vond het gedicht in een bloemlezing en schreef aan Werkman (12 april 1944): 'Ik heb een mooi vers van Boutens gevonden dat goed dienen kan voor vlak het moment als de invasie komt. Het zal dus 't beste zijn om het alvast klaar te maken en op voorraad te leggen.' Ook Werkman vond het geschikt en erg mooi: 'de levenden na het einde mogen er wel eens aan herinnerd worden dat er helden voor hen gevallen zijn.'

Het werd een uitgave op klein formaat, en daarom werd ook voor een niet al te forse lettergrootte van de Cheltenham gekozen (corps 12). Zo pasten de vijf strofen op één pagina. De titel is gezet uit de Vette Cheltenham (corps 28). Het colofon is uit een andere letter gezet: de Mediaeval (corps 9). Dat combineren van verschillende lettertypen bleef Werkman tot de laatste Blauwe Schuit-uitgave volhouden. Het onderscheidde hem van de meeste typografen, private-pressdrukkers en grafisch ontwerpers, die meestal voor één bepaald lettertype kozen. Eind april was de tekst in proef gezet. en op 9 mei waren 90 exemplaren gedrukt.

De oorlog nog niet voorbij

De spanning voor D-Day, de invasie in Normandië, nam intussen toe. Henkels schreef (19 mei): 'We zitten hier ook op van alles te wachten. Of ze komen? Ik dacht het wel. En hoe, en hoe daarna, en hoe lang dan nog? Geen mensch kan dat zeggen. Alles moet afgewacht worden.' De oorlog in Noord-Nederland zou nog een jaar duren.

Voor het omslag maakte Werkman een druksel met drie sjablonen: eerst werd de blauwe vorm gerold (de titel was daarvoor al gedrukt), vervolgens de groene (gerold van rechts naar links) en daarna de oranje vorm. Er zijn niet heel grote verschillen tussen de exemplaren, al sluiten de sjablonen vanwege het handwerk steeds iets anders aan.

In weemoed en deemoed

Het drukwerk werd niet breed verspreid in 1944. Maar de bevrijding liet op zich wachten. De regels van Boutens waren een fraai staaltje rederijkerskunst, met hun vele klankherhalingen:

In weemoed en deemoed gedenkt de helden,

De vromen gekomen om lijf en bloed,

Die in de' onzeekren strijd ons vergezelden,

Maar niet meer deelen in 't gewonnen goed

Wrang was dat na de oorlog Adri Buning, August Henkels en Ate Zuithoff, de schippers van De Blauwe Schuit, bij deze regels vooral aan hun vriend en drukker Hendrik Werkman zullen hebben gedacht. Hij werd met negen anderen door de Duitsers vermoord, op 10 april 1945, enkele weken voor de bevrijding waar het gedicht van Boutens naar uitkeek.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Beschrijving van BS40

P.C. Boutens, Reizang van burgers, terugkeerend uit de ballingschap. [Druksel van H.N. Werkman].

4 pagina's (gevouwen), 213x154 mm.

Mei 1944.

Letter: Vette Cheltenham, Cheltenham, Mediaeval.

Oplage: 90.

Papier: Dunne, zacht kwaliteit lichtbruin gekleurd karton, onbewerkt.

Colofon: 'Dit gedicht van P.C. Boutens uit diens "Middelburg's Overgang" werd gedrukt door H.N. Werkman in een oplage van 90 ex. in het jaar 1944 om te rechter tijd verdeeld te worden onder de vrienden van De Blauwe Schuit.'

Literatuur

  • Groninger Museum. Werkman Archief [online]
  • H.N. Werkman 1882-1945. Leven & werk. Groningen, 2015
  • Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008