De Blauwe Schuit: Ballade voor de gevangen dichter

De meeste uitgaven van De Blauwe Schuit zijn weinig omvangrijk: 4 of 8 pagina's. Anders waren er nooit zoveel boekjes gemaakt tijdens de oorlog.

Ook Ballade voor een gevangen dichter behoort tot de kleinere uitgaven met vier pagina's, al is het formaat wat groter dan de meeste boekjes: 297x245 mm.

Eenzelfde omvang van vier pagina's (dus zonder omslag) hebben negen uitgaven van De Blauwe Schuit. Bij de veertig uitgaven is er één van 1 blad. De helft (twintig boekjes) bestaat uit 8 pagina's. Dan zijn er twee met 12 en twee met 16 pagina's. Ook zijn er één boek met 20, één met 24 en één met 32 pagina's. De belangrijkste uitgave, De chassidische legenden, bestaat uit twee mappen met elk 10 bladen en 16 pagina's.

Maar niet alleen de omvang bepaalde hoeveel uren werk een uitgave met zich meebracht. De oplage bepaalde veel. Er waren acht uitgaven met een oplage van 100 of meer, vijftien uitgaven met een oplage van minder dan 50 exemplaren. De rest (zeventien uitgaven) zat daartussen.

Ook het papierformaat speelde een rol. Sommige papieren waren bovendien lastiger te bedrukken dan andere. Dat gold bijvoorbeeld voor deze ballade. Werkman schreef (27 september 1943): 'Het papier is erg stug en laat zich moeizaam bedrukken met kleur.'

Tenslotte speelde de complexiteit een evidente rol: hoe ingewikkelder de illustraties, hoe meer werk. Het zetten van de teksten was meestal niet complex, maar kon door de lengte wel veel tijd kosten aan de assistent van Werkman: dan viel de prijs door het werkloon hoger uit.

Een gelegenheidsuitgave voor oktober 1943

Het gedicht van F.R.A. Henkels was voor de verjaardag van Simon Vestdijk geschreven in 1942. Beiden zaten toen gevangen in Sint Michielsgestel. Henkels dacht er na zijn vrijlating al aan het te laten drukken voor De Blauwe Schuit. Vanwege het persoonlijke karakter wilde hij maar 30 exemplaren laten drukken (brief van 18 februari 1943).Een eerste proef werd gedrukt in december 1942.

Pas maanden later werd het plan serieus doorgezet. Henkels schreef op 3 september 1943:

Daar schiet me juist te binnen dat Simon Vestdijk in October jarig is. Nu had ik gedacht om bij die gelegenheid de "Ballade voor een gevangen dichter" te laten drukken. De copy ligt nog bij jou [dat wil zeggen: Hendrik Werkman]. Wil je het eens nazien en er dan een proef van zetten. Maak het niet te groot, een eenvoudig ding is voldoende.

Eenvoud was het parool bij Henkels, maar Werkman was meer kunstenaar dan drukker en kreeg er gaandeweg steeds meer plezier in. Het werd dus een wat minder sobere uitgave, met op het omslag een complexe sjabloondruk in 5 kleuren: blauw, groen, rood, geel en zwart. Daarbij werd het oog van het vogeltje gedrukt met losse elementen uit de zetkast: twee streepjes en een stip.

De dichter Simon Vestdijk die voor zijn verjaardag het boekje ontving vond de illustratie heel geslaagd:

met het kanariepietje naast de dubbelzinnige figuur die op tralies loopt in plaats van op beenen. Dit is als symboliek een vondst.

Henkels zelf waardeerde de 'zwaardere dramatischer noot' ervan (ten opzichte van het tegelijk verschenen en vrolijker gedichtje De terugkomst).

Vestdijk waardeerde ook het gedicht zelf met herfstige regels als:

De jonge vos wet aan een tronk zijn tanden,

Geen boom die graag zijn vruchten overhoudt,

Geen oogster die ooit prees te kleine manden,

Vuurvlammen die in oude lanen branden,

Wind die vanmorgen door de velden liep.

De aanduiding van de laatste strofe 'Prinche' is een ouderwetse spelling voor de gangbare aanhef: 'Prince'. In dit geval wordt als prins de dichter Villon aangeroepen.

Vignet door H.N. Werkman

Een kleine tweede illustratie bracht Werkman aan tussen de tekst en het colofon op pagina 3. Het zijn drie met sjablonen gedrukte vormen in rood, wit en blauw die overlappend zijn aangebracht. Het 'Groninger Museum, Archief Werkman' noteert dat de wolkachtige vormen overeenkomen met de wolkachtige structuur van het papier, waarvan de buitenzijde meer effen getint is. Dit papier is van een zachte bruingekleurde kartonkwaliteit, met aan één zijde een groene marmerachtige (wolkachtige) kleuring.

[Auteur van deze bijdrage: Paul van Capelleveen]

Copyright

© De tekst van F.R.A. Henkels wordt hier gereproduceerd met exclusieve toestemming van de Erven Henkels.

Beschrijving van BS30

F.R.A. Henkels, Ballade voor een gevangen dichter. [Druksels van H.N. Werkman].

4 pagina's, gevouwen, 297x245 mm.

Oktober 1943.

Oplage: 30.

Letter: Halfvette Hollandsche Mediaeval (titel: corps 20; gedicht: corps 16; colofon: corps 12); Hollandsche Mediaeval Cursief (aanduiding laatste strofe: corps 12).

Papier: Zachte bruingekleurde kartonkwaliteit, met aan één zijde een groene marmerachtige (wolkachtige) kleuring.

Colofon: 'Gedicht van F.R.A. Henkels voor zijn vriend S. Vestdijk, op diens verjaardag 17 oktober 1942, in gevangenschap te St. Michielsgestel. Gedrukt en verlucht in October 1943 door H.N. Werkman in een oplage van 30 exemplaren.'

Literatuur

  • Groninger Museum. Werkman Archief [Online].
  • F.R.A. Henkels, Logboek van de Blauwe Schuit. Groningen, 1982.
  • Schepelingen van De Blauwe Schuit: brieven van Bertus Aafjes, K. Heeroma, M. Nijhoff, S. Vestdijk en Hendrik de Vries aan F.R.A. Henkels, 1940-1946. Den Haag, 2003.
  • Hendrik Nicolaas Werkman, Brieven rond De Blauwe Schuit (1940-1945). Nijmegen, 2008.
  • Ate Zuithoff, Hendrik Werkman en De Blauwe Schuit: herinneringen van een schipper. Utrecht, 1995.